Polskie kolędy – ciekawostki i fragmenty

Polskie kolędy to klejnoty rodzimej kultury i tradycji, te pieśni przedstawiają wartość muzyczną, literacką oraz historyczną. Nasze świąteczne utwory są wielką skarbnicą wiedzy o czasach minionych, poza tym: dają sporo radości i wzruszeń. Wiele osób zna je na pamięć, inni mają choć jedną ulubioną kolędę lub pastorałkę, niektórzy spoglądają na nie z pobłażliwym uśmieszkiem, ale jedno jest pewne: trudno przejść obok nich obojętnie.

Kto napisał kolędę „Bóg się rodzi”? Czym są pastorałki? Jakie tytuły mają popularne kolędy-kołysanki? Jeśli nie znacie choć jednej odpowiedzi na postawione pytania, ten tekst jest dla Was. Polskie kolędy kryją w sobie znacznie więcej niż możecie przypuszczać.

Setkowicz, Adam (1875-1946), Kraków: Wydawnictwo “Polonia”, [1927-1947]. polona.pl

Polskie pieśni bożonarodzeniowe: garść ciekawostek

–  Stary czy młody, wierzący czy obojętny religijnie – gdzież jest Polak, dla którego melodie „Bóg się rodzi”, „Wśród nocnej ciszy”, „W żłobie leży” – nie stanowiłyby części własnej duszy? Zrosły się one nierozerwalnie z polskością, której są wykwitem, a mogą być słusznie dumą – pisała Zofia Kossak w książce „Rok polski”. Trudno nie przyznać jej choć odrobiny racji. Rodzime pieśni świąteczne to skarbiec naszych wartości, uczuć, krajowego artyzmu, wątków narodowych, wspomnień z dzieciństwa. Poniżej kilka ciekawostek na temat polskich kolęd.

Wśród nocnej ciszy głos się rozchodzi:/ Wstańcie Pasterze, Bóg się wam rodzi./ Czym prędzej się wybierajcie,/ do Betlejem pospieszajcie,/ przywitać Pana.

Źródeł kolęd można szukać w dawnym Rzymie

Słowo „kolęda” pochodzi od łacińskiego „calendae”, które oznaczało pierwszy dzień miesiąca. Kojarzyło się także z podarunkiem. Tradycja śpiewania pieśni gwiazdkowych wywodzi się zaś z dawnego rzymskiego święta noworocznego. Podczas niego odwiedzano się nawzajem, obdarowywano prezentami i śpiewano radosne pieśni z życzeniami. Zwyczaj ten przeniknął do tradycji chrześcijańskiej i związał się z obchodami Bożego Narodzenia. W polskiej tradycji świątecznej kolędy zajęły zaś szczególne, uprzywilejowane miejsce.

 Najstarsza polska pieśń bożonarodzeniowa pochodzi z XV wieku

Pierwsze polskie kolędy były tłumaczeniami ze śpiewników Braci Czeskich. Za pierwszą krajową pieśń bożonarodzeniową uznaje się utwór opublikowany w 1424 roku. Zaczyna się on od słów „Zdrów bądź, królu anielski”.  Podobno kolęda ta przyszła do nas z innego kraju, a autorem jej tłumaczenia był członek zakonu cystersów. Dziś mało osób o niej wie, bo popadła w zapomnienie. Za najstarszą, wciąż znaną i wykonywaną pieśń uznaje się zaś pochodzącą z XVI wieku kolędę „Anioł pasterzom mówił”.

Zdrow bądź, krolu anjelski/ K nam na świat w ciele przyszły,/ Tyś za jisty Bog skryty,/ W święte, czyste ciało wlity.

Kolędy upowszechniły się na przełomie XVII I XVIII wieku

Między XVII a XVIII upowszechnił się termin kolęda w znaczeniu pieśni bożonarodzeniowej. Wtedy też powstały popularne do dziś kolędy-kołysanki: „Gdy śliczna Panna”, „Lulajże, Jezuniu”.  Co ciekawe, polskie pieśni bożonarodzeniowe są niezwykle różnorodne. Można się w nich doszukiwać melodii tanecznych, np. poloneza, mazurka, krakowiaka, a w tekstach akcentów humorystycznych, satyrycznych oraz społecznych.

Bochnia: Edition “Stella”, [1909-1932], polona.pl

Pastorałki to kolędy domowe

Dawniej istniał podział na pieśni śpiewane w świątyni (uroczyste kolędy) i wykonywane podczas spotkań z bliskimi (wesołe i żywe pastorałki). Pieśni bożonarodzeniowe o tematyce pasterskiej zaczęły powstawać w XVII wieku. Zawierają motywy świeckie, lokalny koloryt, wątki obyczajowe, humor, gwarę, odniesienia do codziennego życia. Najbardziej znane wśród nich są „Dzisiaj w Betlejem”, „Przybieżeli do Betlejem” oraz „Oj maluśki, maluśki”.

Przybieżeli do Betlejem pasterze,/ Grając skocznie Dzieciąteczku na lirze./ Chwała na wysokości,/ chwała na wysokości, / a pokój na ziemi.

Wiele popularnych pieśni świątecznych napisali poeci i pisarze

Autorów większości kolęd nie da się ustalić, bo twórcy często nie podpisywali swoich dzieł, ale wiele znanych utworów napisali popularni polscy ludzie pióra. Jedną z najbardziej wzniosłych pieśni bożonarodzeniowych, „Bóg się rodzi”, stworzył Franciszek Karpiński, poeta, sentymentalista z epoki oświecenia. Pieśń utrzymana jest w metrum poloneza, a autorstwo melodii przypisuje się Karolowi Kurpińskiemu. Twórcami kolęd byli także m.in. Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński i Jan Andrzej Morsztyn. Pieśń „W żłobie leży” jest prawdopodobnie dziełem pisarza i kaznodziei Piotra Skargi. Piękną kolędę „Mizerna cicha, stajenka licha” napisał natomiast poeta romantyczny Teofil Lenartowicz.

Kolędy to symbol polskości

–  Dla wielu Polaków żyjących z daleka od kraju, kolędy były i nadal są wzruszającym symbolem polskości –  napisał Henryk Vitry w książce „W staropolskiej kuchni i przy polskim stole”. – Chyba nigdzie pieśni na Boże Narodzenie nie stały się czymś tak bardzo narodowym, tak dziwnie przez cały naród ukochanym i pielęgnowanym jak w Polsce – zaznaczał badacz Stanisław Dobrzycki. – Nie wiem, czy jaki inny kraj może się pochlubić zbiorem podobnym do tego, który posiada Polska… Mówię o zbiorze Kantyczek – mówił nasz wieszcz, Adam Mickiewcz, podczas jednego z wykładów literatury słowiańskiej.

Oj Maluśki, Maluśki, Maluśki/ jako rękawicka, /Alboli tez jakoby, jakoby/ kawałecek smycka./ Cy nie lepiej Tobie by, Tobie by/ siedzieć było w niebie,/ Wsak Twój Tatuś kochany, kochany/ nie wyganiał Ciebie.

Więcej tekstów o tematyce świątecznej można znaleźć w dziale Styl Życia.

Autor: Urocznica, zdjęcia: Polona, źródła: „Polskie tradycje i obyczaje”, A. Willman, S. Chmiel, Dragon 2016; „Pastrze, Lutosławki i Skaldowie – wypiski z historii kolęd i pastorałek”, culture.pl; „Z dziejów polskiej kolędy”, staropolska.pl