Baba Jaga – wiedźma, bogini czy znachorka?

Baba Jaga to postać występująca w słowiańskich wierzeniach i folklorze. Negatywna bohaterka z dziecięcych baśni, która jest jednocześnie najsłynniejszą czarownicą z naszego kręgu kulturowego. Czy faktycznie jest tak zła jak ją malują? Kim była naprawdę? Warto poznać ją bliżej, by się przekonać.

Według jednych to stara wiedźma, żyjąca w harmonii z dziką naturą. Inni mówią, że to dawna, ważna bogini słowiańska. Niektórzy twierdzą, że istniała naprawdę i była po prostu wiejską kobietą, ale niezwykle mądrą. Baba Jaga wciąż nas fascynuje, a jej postać budzi wiele pytań.

ilustracja do jednego ze zbiorów polskich bajek, Cecile Walton, 1920, Wikipedia

Bogini lub demon

Według wielu badaczy, była pierwotnie ważną postacią słowiańskiej mitologii, silnie związaną z naturą. Prawdopodobnie bóstwem żeńskim lub demonem, władczynią leśnych zwierząt i osobą związaną ze światem zmarłych. Miała dwoistą naturę. „Jak sam las, żywiący i stwarzający śmiertelne zagrożenie”: pisze Dobromiła Agilies w książce „Słowiańska wiedźma”. Składano jej cześć. Niektórzy mówią, że stawiano jej świątynie oraz czczono ją na równi z Perunem i Świętowidem.

Spore grono wśród badaczy utożsamia ją z Marzanną, Wielką Matką, Panią Lasu lub Rodzanicami. Część naukowców zwraca uwagę na to, że władza nad dziką naturą była uznawana za przywilej bogów. Niektórzy uważają, że wcale nie była odrażającą staruchą, ale przypominała elfa. Inni, że umiała zmieniać wygląd. Raz była piękną dziewczyną, innym razem nieprzyjemnym babskiem. Naukowcy uważają, że z czasem jej znaczenie uległo zatarciu i przemianom. Nabrała wielu negatywnych cech jako istota z czasów pogańskich.

Pixabay

Straszna postać z bajki

Niewiele dawnych źródeł mówiących o Babie Jadze przetrwało do naszych czasów. Ona sama jednak jest dziś wciąż elementem folkloru. Pojawia się w wielu ludowych bajkach i opowieściach. Występuje tam jako stara wiedźma, która mieszka w chatce na kurzej stopce w głębi lasu, często otoczonej płotem z ludzkich kości. Babie Jadze towarzyszy oczywiście też niezwykłe zwierzę: czarny kot, kruk, sowa lub wąż. To znany atrybut wiedźm, chowaniec.

„W przeciwieństwie do większości postaci czarownic z polskich opowieści Baba Jaga nie lata na miotle, ale – co charakterystyczne dla ludowych bajek rosyjskich – w wielkim moździerzu lub kotle, odpychając się przy tym od powietrza przy pomocy tłuczka; miotła natomiast służy jej do zacierania za sobą śladów”: pisze Bogumiła Dziel w tekście „Baba Jaga – bogini czy wiejska znachorka? O różnych spojrzeniach na wierzenia Słowian”.

W bajkach przypisuje się jej wszystko co najgorsze – w tym mordowanie i zjadanie dzieci, zsyłanie chorób oraz uroków. Krwiożerczy mit o zabijaniu najmłodszych według niektórych badaczy może jednak wiązać się z pogańskimi kapłankami, które podczas rytuałów ku jej czci przeprowadzały tajemniczą inicjację wśród młodzieży. Co ciekawe, leśna baba w bajkach niekiedy jednak jest łaskawa i pomaga ludziom. Czasami wyciąga pomocną dłoń do jakiegoś bohatera, szczególnie jeśli jest mądry, sprytny, ma dobre serce. Podpowiada jak wrócić z magicznej krainy lub daje mu pomocy drobiazg. Co ciekawe, postać naszej Baby ma liczne odpowiedniki wśród dawnych opowieści innych ludów europejskich. Poza tym, stara wiedźma z lasu pojawia się nie tylko w wielu popularnych baśniach i bajkach, ale też: powieściach, komiksach oraz filmach.

Iilustracja do rosyjskich opowieści, Ivan Bilibin, 1911, Wikipedia

Znachorka i zielarka

Nasza Baba to to także kobieta niezwykle mądra, znająca się na ziołach oraz pogodzie. „Jej umysł jest przenikliwy – stąd często mówi zagadkami, wyliczankami – jej wiedza jest ogromna i rozległa”: zaznacza Dobromiła Agilies w książce „Słowiańska wiedźma”. Niektórzy badacze uważają, że pierwowzorami Baby Jagi mogły być dawne guślarki i zielarki.

W „Bestiariuszu słowiańskim” autorzy piszą, że baby były wiekowymi kobietami, które zajmowały się w dawnej polskiej wsi leczeniem i odmawianiem uroków. Budziły szacunek oraz… lęk. Kobiety rzadko dożywały później starości, więc baby były rzadkością. Starość uważano za coś nienaturalnego. Stąd pochodziło przekonanie, że wiele istot demonicznych przybiera postać pomarszczonej i brzydkiej baby. W „Bestiariuszu…” Zycha i Vargasa jest wymienionych kilka takich stworzeń. Wśród nich jest: baba jagodowa, grochowa, cmentarna, leśna, wodna, żytnia.

Za tezą tą może przemawiać etymologia tej nazwy własnej. Słowo „baba” oznacza starą kobietę, ale dawniej znaczyło też „czarownica”. Natomiast „jaga” pochodzi od prasłowiańskiego „jęga”, oznaczającego grozę, mękę, niebezpieczeństwo. Kojarzy się ze słowem „jędza”, oznaczającym złą babę, diablicę. W Polsce Babę Jagę nazywano też inaczej: Babą Jędzą.

Pixabay

Samotna staruszka

Postać Baby Jagi wiele mówi nam o portrecie starszych kobiet w kulturze i społeczeństwie. Sporo bardzo popularnych, inspirowanych nią postaci jest negatywnych, ale zdarzają się też wyjątki. W pięknej polskiej baśni Kazimiery Iłłakowiczówny „Bajeczna opowieść o królewiczu La-fi-Czaniu…” pojawia się Wielka Czarownica wzorowana na Babie Jadze. Mieszka w lesie w chatce na gołębiej nodze, która obraca się jak młynek. To stara i nieładna kobieta, ale mądra, dojrzała oraz dobra. W baśni pomaga głównym bohaterom, którzy mają do wypełnienia ważną misję. Szczere polecam lekturę tego utworu literackiego. Został on zakwalifikowany jako literatura dziecięca, ale pierwotnie autorka pisała tę opowieść jako baśń dla dorosłych. Zachęcam też do przeczytania wiersza „Smutna Baba Jaga” Joanny Papuzińskiej. Utwór jest dostępny w Internecie,  poniżej jego fragment.

Przed domkiem na ławce Baba Jaga smutna.
Nikt nie lubi Baby Jagi ani krztyny,
nikt do Baby nie przychodzi w odwiedziny
Nikt „dzień dobry” jej nie powie, gdy ją spotka,
nikt się nigdy nie zatrzyma u jej płotka…

Joanna Papuzińska, Smutna Baba Jaga

Ilustracja do bajki rosyjskiej, Baba Jaga i dziewice-ptaki, Ivan Bilibin, 1902, Wikipedia

Dzika kobieta

Dobromiła Agilies w książce „Słowiańska wiedźma” zaznacza, że w Babie Jadze można się dopatrywać realizacji archetypu dzikiej kobiety, czyli osoby żyjącej w zgodzie z sobą, autentycznej, kreatywnej, silnej, wolnej. „Jej wygląd bogini-staruchy dodatkowo odstręcza, ponieważ jest dla nas lekcją pogodzenia się z naturalnymi cyklami życia”: zaznacza. Z psychologicznego punktu widzenia, Baba ta kojarzy się z kobiecą siłą, naturalnością, popędami ludzkimi i instynktem.

Postać Baby Jagi wciąż wymyka się badaczom, jest tajemnicza oraz nieuchwytna. Czarownica, wiejska znachorka, bogini? Niezależnie od tego kim jest/była naprawdę, w naszej kulturze zajmuje ważne miejsce. To jedna z najbardziej charakterystycznych i zapadających w pamięć postaci rodzimego folkloru! Dobromiła Agiles w książce „Słowiańska wiedźma” pokazuje, że może nas ona wiele nauczyć i być inspiracją. Podpowiada, że tak jak ona możemy próbować np. nie bać się krytyki, nie starać się wszystkim przypodobać, zgłębiać wiedzę, pozwalać sobie na momenty odosobnienia czy nauczyć się korzystać z dobrodziejstw natury. Jak widać, słynny, kobiecy czarny charakter z dziecięcych bajek kryje w sobie znacznie więcej niż się na pozór wydaje.

Pixabay

źródła: „Słowiańska wiedźma”, D. Agiles, „Bestiariusz słowiański” P. Zych, W. Vargas, „Baba Jaga – bogini czy wiejska znachorka? O różnych spojrzeniach na wierzenia Słowian” B. Dziel; slowianskibestiariusz.pl, isap.info.pl, academia.edu, wikiquote.org ; zdjęcia: Pixabay, Wikipedia

Słynne zielarki z kart historii – 3 warte uwagi opowieści