Marzanna – bogini poświęcona dla wiosny

Marzanna to słowiańska bogini zimy, śmierci, zaświatów, a także odnawiającego się życia, odrodzenia, urodzaju. Swego rodzaju uosobienie sił przyrody. W dawnych czasach w postaci kukły była palona lub topiona na znak pożegnania zimy i przywitania wiosny. Zwyczaj przetrwał do dziś, jednak nie każdy zna oraz rozumie jego symbolikę. Warto przyjrzeć się obrzędowi topienia Marzanny, bo ta tradycja przebyła wiele wieków i wciąż budzi zainteresowanie oraz wiele pytań.

„Idziemy przez wioskę wesołym pochodem/ Niesiemy Marzannę na szumiącą wodę/ Radują się drzewa, weselą się domy/ Niesiemy Marzannę chochoła ze słomy”. Wanda Chotomska, „Marzanna”

“Morana i Vesna”, Ivana Rezek i “Marzanna. Matka Polski”, Marek Hapon, Wikipedia

Marzanna – bogini z mitologii słowiańskiej

Bogini ta była panią życia i śmierci, władała całą naturą. Marzannę zwano też: Mareną, Moreną, Moraną, Morą, Śmiercią, Śmietką, Śmiercichą (w zależności od regionu). Znaczenie jej imienia jest dwojakie. Z jednej stron rdzeń „mor” ukazuje związki bogini ze śmiercią, z drugiej „mar” wiąże ją z wodą (łac. mare – morze). Najbliższa była pierwotnemu obrazowi Matki Ziemi. To postać dwoista, niejednoznaczna. Bogini śmierci, zimy, mroku i snu, ale też bogini życia – urodzaju, plonów oraz bogactwa. Atrybutami Marzanny były m.in. wianek, złote jabłko, klucz do bram zaświatów.

Kult Morany często porównuje się z innymi indoeuropejskimi boginiami: grecką Demeter lub rzymską Ceres, germańską Hel lub Frau Hólle, a także celtycką Cailleach. Śmierć bogini, która następowała wraz z końcem zimy, przeciwstawiano symbolizującemu wiosnę Jaryle, który rodził się wraz z nadejściem nowej pory roku.

Polskie obchody i zwyczaje ludowe, Kraków, Wydawnictwo Salonu Malarzy Polskich,1927-1936, “Akropol”, Polona

„Wyniosłychmy marzaneckan ze wsi/ Przyniosłychmy zielony gaj do wsi”. Fragm. pieśni z Gosławic, „Zarys życia ludowego na Śląsku”

Zwyczaj topienia Marzanny – kukła pełna symboliki

Topienie Marzanny to zwyczaj zakorzeniony w obrzędach ofiarnych. Dawniej wierzono, że rytualne palenie lub topienie bogini spowoduje odejście zimy i nadejście wiosny. Symboliczną kukłę postaci wykonywano ze słomy, owijano płótnem, ozdabiano wstążkami oraz koralami. Często ubierano ją w odświętny strój panny młodej, jej atrybutem był wianek. Osadzano kukłę na żerdzi i wynoszono poza granice wioski. Tam ją palono lub topiono, wierząc w oczyszczającą moc żywiołów. Uważano, że Marzanna zabiera z sobą wszelkie utrapienia i choroby.

Po utopieniu kukły do wsi wnoszono gaik – zielone drzewko lub gałąź ozdobioną wstążkami, papierem, wydmuszkami jaj – symbol życia. Niektórzy badacze jego symbolikę wiążą z wielkanocną palmą, której dawniej przypisywano magiczne właściwości.

Obrzędu topienia Marzanny dokonywano w Jare Gody (Jare Święto), przypadające w okolicy równonocy wiosennej, czyli około 21 marca. Ten czas uważano za symboliczny moment, w którym światło wygrywa z ciemnością i rozpoczyna się okres radości oraz płodności.

„Wynieśliśmy mór ze wsi/ Latorośl niesiem do wsi/ Nasz maik zielony/ Pięknie przystrojony”. Fragm. pieśni z „Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku”

Tradycja pożegnania zimy – wczoraj i dziś

Rytuał wciąż owiany jest nimbem tajemnicy i tłumaczony na różne sposoby. Utopienie Marzanny według niektórych badaczy można zrozumieć jako symboliczne zejście do podziemi, by potem odrodzić się na nowo. Naukowcy podkreślają, że woda ma moc odmładzania, odradzania. Inni widzą w tym złożenie ofiary zimie lub demonom. Słowianie nigdy nie kwestionowali związku życia i śmierci, uważali, że wzajemnie się one przenikają, a to przekonanie widać właśnie w kulcie Marzanny. Postać bogini zostaje poddana działaniu wody i ognia, które posiadają właściwości oczyszczające oraz przeistaczające. W ten sposób: stary świat umiera, a po chwili odradza się na nowo. Obrzęd to wyraz kultu płodności, sił natury i odradzającej się przyrody.

W średniowieczu próbowano zakazać starosłowiańskiego zwyczaju topienia Marzanny, ale tradycja była silniejsza. Obrzęd odbywał się dalej. Powitanie wiosny najczęściej miało miejsce w czwartą niedzielę Wielkiego Postu, zwaną Laetare, czyli Białą, Czarną lub Śmiertną. W późniejszych wiekach zwyczaj bywał manifestacją tradycji rodzinnych oraz narodowych, tak odnoszono się do niego np. w czasie II wojny światowej.

Obrzęd wciąż jest znany i w muzeach oraz skansenach odbywają się jego pokazy. Topienie Marzanny do dziś łączone jest z nastaniem kalendarzowej wiosny 21 marca. Związane z nim magiczne obrzędy przetrwały do dziś w formie ludowych zwyczajów. Tradycja wciąż żyje, ale zatraciła dawny sens, dziś to zabawa z okazji powitania wiosny. Coraz więcej mówi się też o tym, by kukły tworzyć z ekologicznych materiałów, a po skończeniu zabawy: wyławiać je. Marzanna jednak wciąż jest ważna w naszej kulturze. Warto zaznaczyć, że niedawno świat obiegła wieść o tym, że w Rosji symbolicznie spalono koronawirusa. Rytuał palenia powiązano właśnie ze zwyczajem topienia słowiańskiej bogini.

Pani Wiosna, Pixabay

“Dokądże ją, dokąd wiedziecie?/ Przecz jej włosy mgławe, rozwiane?/ Ej, wichrowie, niechaj, wichr trzeci,/ wiodę z wami białą Marzannę!”. “Marzanna”, Władysław Broniewski

Zachęcam także do lektury tekstu: “Cytaty o wiośnie – przysłowia, fragmenty wierszy, książek i inne“.

autor: Urocznica; źródła: wikiquote.org; muzeum-radom.pl, muzeum.bytom.pl, histmag.org, mwmskansen.pl; wp.pl; dladziedzictwa.org, literatura.wywrota.pl, blog.slowianskibestiariusz.pl; zdjęcia: Wikipedia, Pixabay, Polona