„Ta, która wie”, czyli wiedźma – pochodzenie słowa i ciekawostki językowe

Czasem mówi się o języku, że to „archiwum” obyczajów, zmian społecznych i pamiątek z przeszłości. W wielu słowach oraz przysłowiach kryje się wiedza o kulturze, bogactwie duchowym społeczeństw. Polszczyzna kryje w sobie wiele ciekawostek językowych! Interesującym tego przykładem jest słowo „wiedźma”. Jaka jest etymologia tego wyrazu? Co dokładnie oznacza owe słowo? Skąd pochodzi? Zapraszam do lektury! To określenie kryje w sobie więcej niż się na pozór wydaje.

Kiedy interesuje nas jakieś słowo, najlepiej informacji poszukać w „Polskim słowniku etymologicznym”. Można też zobaczyć co piszą w internetowych poradniach językowych uniwersytetów. Warto sprawdzić to hasło w „Słowniku języka polskiego”. Polecam również projekt „Ojczysty – dodaj do ulubionych”. Skąd się wzięło słowo „wiedźma”?

Pixabay

Kim jest wiedźma?

To słowo określa kobietę posiadającą moc rzucania czarów, uroków, zajmującą się magią. Synonimem tego wyrazu jest „czarownica”. Uważa się, też że to osoba mająca kontakt ze złymi mocami. Potocznie „wiedźma” można również powiedzieć o kobiecie niesympatycznej, kłótliwej, złośliwej.

W dawnych wierzeniach ludowych i baśniach wiedźma to zła wróżka. Historia tego słowa jest jednak bardziej zawiła. W przedchrześcijańskich społecznościach Słowian była to kobieta posiadająca rozległą wiedzę oraz mająca zdolności i cechy magiczne. Dziś to określenie pejoratywne, mające odcień ujemny, negatywny, ale dawniej tak prawdopodobnie nie było.

Etymologia wyrazu

Słowo „wiedźma” z językowego punktu widzenia jest bardzo ciekawe! Pochodzi od prasłowiańskiego czasownika věděti, czyli „wiedzieć”. Wiedźma, jak sama nazwa wskazuje, to „ta, która wie”. Wie jak rzucać uroki, jak je odczyniać, jak odpędzić chorobę… Wiedźma to kobieta, która ma wiedzę o leczeniu, przyrodzie oraz magii.

Wiedza była kiedyś, w dawnych wiekach, kojarzona ze złem. Dlaczego? Być może przez to, że wykorzystywano ją często w niecnym celu. Poza tym, „te, które wiedziały” z czasem kojarzono z pogaństwem oraz ludowymi zabobonami. W polszczyźnie słowo „wiedźma” stało się więc obarczone negatywnymi konotacjami.

Już w XVI wieku, jak wskazują źródła, w języku polskim „ wiedźma” była złą czarownicą, kobietą rzucającą uroki. Jednak nie wszędzie tak było. W innych językach słowiańskich podobne słowa nie zawsze kojarzyły się negatywnie. Bywały neutralne. Oznaczały np. znachorkę, wieszczkę, czarodziejkę.

W przeszłości występowała też postać fonetyczna „wiedma”. Niektórzy językoznawcy kojarzą to słowo z bliskim mu archaizmem zupełnym „widma”, który można hipotetycznie wyprowadzać od czasownika „widzieć” i tłumaczyć jako „ta, która widzi”, czyli „czarownica wszystko wiedząca lub widząca”. Owa wiedza odnosi się do wiedzy tajemnej, niedostępnej zwykłym ludziom, a przez to budzącej lęk i trwogę, chodziło zatem o „kobietę, która wie”. Zna czary i gusła.

Czarownica czy jędza

Bliskoznacznikiem do słowa „wiedźma” jest „czarownica”. Słowo to jest formacją opartą na rodzimym prasłowiańskim źródłosłowie czasowniku „czarować”, pierwotnie jak i dziś znaczącym „czynić czary, wykonywać praktyki magiczne, rzucać uroki”. Słowo to ma charakter ogólnosłowiański. Inny synonim „wiedźmy” to „jędza”. I tu rzuca się w oczy kolejna ciekawostka językowa!

Słowo to jest niezwykle stare. Dziś mówimy tak o kobiecie złej i złośliwej. W staropolszczyźnie wyraz ten miał szersze znaczenie. Wtedy mówiło się tak o kobiecie zajmującej się czarami, wiedźmie, czarownicy. Wyraz oznaczał też żeńskiego demona, potwora. To słowo ogólnosłowiańskie. W niektórych językach i dialektach występowało w postaci „jaga”. Stąd „Baba-Jaga”. To już jednak temat na inny tekst…

Pixabay

autor: Urocznica, źródła: R. Przybylska, „Ta, która wie – uwagi o kulturowym stereotypie pijanej i szalonej staruchy w świetle danych językowych”, ruj.uj.edu.pl, instagram.com/ojczysty_dodaj_do_ulubionych/, zpe.gov.pl, sjp.pwn.pl/slowniki/wiedźma.html, zdjęcia: Pixabay

Cytaty o czarownicach: wiedźmy w literaturze