Środa Popielcowa w tym roku przypada 17 lutego. Ten dzień kończy karnawał i rozpoczyna Wielki Post, czyli okres oczekiwania na Wielkanoc. To ciekawy moment w polskim kalendarzu, który ma długą, interesującą tradycję. Dawniej z Popielcem (zwanym też Wstępną Środą) wiązało się sporo różnych zwyczajów. Nie brakło tradycyjnych figli! Warto przyjrzeć się temu dniu bliżej.

Środa Popielcowa otwiera czas powagi i zadumy. W liturgii katolickiej to pierwszy dzień Wielkiego Postu. W tą środę w świątyniach posypuje się popiołem głowy wiernych. Dawniej, choć zaczynała okres powagi, w jej trakcie pobrzmiewały jeszcze echa niedawnego karnawału. Poprzedzały ją ostatki, zaczynające się w tłusty czwartek, a kończące we wtorek, zwany powszechnie śledzikiem.

Pixabay

Popielcowe zwyczaje i tradycje

Dawny Popielec można zobaczyć w literaturze i malarstwie. Ciekawe obrazy dotyczące Środy Popielcowej stworzyli m.in. polscy artyści Witold Wojtkiewicz („Medytacje. Popielec”), Hipolit Lipiński („Obchód Środy Popielcowej”) oraz Julian Fałat (Popiele). Niezwykłe jest dzieło „Środa Popielcowa” niemieckiego malarza Carla Spitzwega, na którym widzimy smutnego błazna, człowieka w karnawałowym przebraniu, który po beztrosce i szaleństwach zabawy, oddaje się refleksji. Intersujący wizerunek dawnej Wstępnej Środy zachował się także dzięki historykowi oraz pamiętnikarzowi Jędrzejowi Kitowiczowi oraz licznym ludowym przyśpiewkom.

Dzień kończący karnawał dawniej był pełen symboliki oraz… uśmiechu. Kończył czas zabawy, rozrywek oraz powszechnych żartów. Zapowiadał spokojne dni.  Poza tym, z tym dniem wiążę się również wiele ciekawych przysłów. Mówiono np. „Gdy w Popielec pogoda służy, suchą wiosnę wróży” lub “Gdy we Wstępną Środę deszcz pada, to rój gąsienic kapustę zjada”. Oto niektóre zwyczaje popielcowe.

1908, Witold Wojtkiewicz. „Medytacje. Popielec”, tempera na płótnie, Muzeum Narodowe, Kraków, Wikipedia

Końcówka karnawałowych figlów

Gdzieniegdzie tego dnia trwały jeszcze zabawy, figle oraz psoty. Niektóre zwyczaje dziś nazwalibyśmy szczególnie przykrymi i okrutnymi, inne na szczęście były nieco mniej dokuczliwe. Żartowano z odświętnie ubranych osób wchodzących do świątyni. Przypinano im do pleców kurze nogi, skorupy jajek, indycze szyje. Tego dnia boleśnie dokuczano też starym pannom i kawalerom. Poza tym, po wsiach i miastach młodzież biegała z workami wypełnionymi popiołem, a dopadłszy ofiarę, wysypywała ich zawartość biedakom na głowę. Niekiedy było to powodem do bijatyk.

Dzień kobiecych plotek

W niektórych regionach Polski Środa Popielcowa była dniem gospodyń. Po południu kobiety zbierały się w karczmach, zabierały ze sobą postne jadło i siadały przy stole. Rozmawiały o kobiecych sprawach, żartowały oraz śpiewały. Po pewnym czasie rozpoczynały „taniec na len” lub „na konopie”. Był to sposób na „zamawianie” zdrowych, dorodnych roślin. W niektórych regionach zabawy połączone z tańcami na urodzaj odbywały się dzień wcześniej.

1881, Julian Fałat, „Popiele”, akwarela, kolekcja prywatna, Wikipedia

Czas porządków kuchennych

Dawniej w domach tego dnia urządzano wielkie sprzątanie kuchni. Szorowano i wyparzano naczynia, w których wcześniej przygotowywano obfite potrawy karnawałowe. Dokładnie sprawdzano, czy nie pozostał na nich nawet najmniejszy ślad tłuszczu. Wynoszono niektóre z naczyń na strych lub do komory. Niekiedy symbolicznie wypędzano z domu tłuszcz. Przygotowywano postny żur i śledzie. Prócz mięsa oraz tłuszczu zwierzęcego, często nie jedzono także nabiału. Powszechnymi potrawami były barszcz żytni oraz kasza.

Dziad i baba

w Popielec na drogach wsi i miasteczek pojawiała się para złożona z dziada i baby. Za te postaci przebierało się dwóch mężczyzn. Jeden w starym, zniszczonym ubraniu, opleciony powrósłami słomianymi, szedł z korbaczem (batem ze sznura konopnego) w ręku. Para zatrzymywała każdą przejeżdżającą furę i wymuszała na woźnicy datek. Za to dziad i baba w podziękowaniu mówili rymowany wierszyk. Jeżeli przejezdny nie chciał dać grosza, wówczas był symbolicznie chłostany batem. Powszechne wierzono, że spotkanie takiej pary zapewnia obfite plony zbóż.

Przyjęcie mężatek

W Popielec odbywały się wiejskie rytuały przyjmowana młodych mężatek do grona doświadczonych gospodyń. Kobiety zapraszano do karczmy, gdzie musiały wkupić się w łaskę starszych pań. Później następowały przyśpiewki i oracje. Nowo przyjętym do babskiego grona życzono pomyślności. W miarę upływu dnia, kończono wszelkie zabawy i tańce. Ucztowanie przy muzyce oraz alkoholu uzasadniano tradycją oraz porzekadłem “Kto obchodzi stare zwyczaje, temu Pan Bóg wszystko daje”. Wieczorem rozpoczynał się czas zadumy.

1860, Carl Spitzweg, “Środa Popielcowa”, olej na płótnie, Galeria Państwowa, Stuttgart, Wikiart

Więcej ciekawostek w dziale Styl życia. Zachęcam także do przeczytania tekstu „Tłusty czwartek – 5 ciekawostek o polskim zwyczaju”.

autor: Urocznica; źródła: „Polskie tradycje i obyczaje”, A. Willman, S. Chmiel, Dragon 2016, Express-miejski.pl, muzeumetnograficzne.rzeszow.pl, wdkkielce.pl, m.radio.kielce.pl, wikipedia.org, gość.pl; sjp.pwn.pl; zdjęcia: Wikipedia, Pixabay