„Świtezianka” Adama Mickiewicza – ballada o miłości i zdradzie

Mickiewiczowskie teksty, dobrze znane jako lektury szkolne, uznaje się za manifest polskiego romantyzmu. Jednym z ciekawszych utworów słynnego wieszcza jest zaś „Świtezianka”. Można ją znaleźć w zbiorze „Ballady i romanse”, który został wydany po raz pierwszy w Wilnie, w 1822 roku. To opowieść o miłości, zdradzie oraz tajemniczym jeziorze. Warto przyjrzeć się bliżej tej historii. Zapraszam na garść literackich ciekawostek!

„Ballady i romanse” Adama Mickiewicza mają niezwykłą wartość dla naszej literatury. Ten zbiór wyznacza bowiem początek polskiego romantyzmu. „Świtezianka” jest zaś jednym z najbardziej znanych utworów z tego tomiku.

obraz „Świtezianka” pędzla Kazimierza Alchimowicza, źródło: Polskie Radio

Romantyczna ballada

„Świtezianka” to tekst baśniowy, romantyczny i przepełniony niezwykłą atmosferą. Liryka. Ballada. Reprezentuje jednak gatunek mieszany. Można w niej odnaleźć cechy różnych rodzajów literackich! Cechuje ją też nastrój tajemniczości, magii i grozy. To opowieść oparta na wierzeniach ludowych, a także odwołująca się do kodeksu moralnego.

Utwór został napisany strofą stanisławowską, składającą się z wersów dziesięciozgłoskowych i ośmiozgłoskowych, rymujących się abab. Składa się z trzydziestu ośmiu zwrotek. W tekście ważną rolę odrywają przyroda, elementy świata nadprzyrodzonego oraz motyw winy i kary.

„Ballady i romanse” A. Mickiewicz, źródło: Polona

Nie masz zbrodni bez kary

Dziewczyna, chłopiec, piękna zjawa i woda. Romans. Przysięga. Pokusa. Zdrada. Wina i kara… Oto utwór w wielkim skrócie.

Ballada opowiada o młodym strzelcu, który spotyka się ze swoją ukochaną nad brzegiem jeziora Świteź. Mężczyzna łamie przysięgę wierności, za co ponosi karę. Zostaje pochłonięty przez jezioro. Zgodnie z romantycznym przesłaniem ballad, które mówi: „nie masz zbrodni bez kary”.

„Świtezianka” to historia o zawiedzonej miłości i złamanej przysiędze. Zdrada strzelca zostaje surowo ukarana. Za utworem stoi przesłanie. Nieprzemyślane obietnice są w stanie skrzywdzić innych. Wiążą się z przykrymi konsekwencjami.

Warto mieć świadomość swoich czynów. Nie powinno się składać przyrzeczeń, których się później nie dotrzyma. Ballada Mickiewicza to utwór z morałem, który jest jednocześnie przestrogą i radą.

„Nimfa”, obraz olejny Henryka Siemiradzkiego z 1863 r., źródło: Wikipedia

Nimfa wodna

Tematyka ballady pochodzi z ludowych wierzeń oraz przekazu ustnego. Świteziankami nazywano legendarne nimfy wodne, żyjące jakoby w wodach jeziora Świteź.

Główna bohaterka ma cechy syren lub rusałek. Te drugie były bardzo popularne w słowiańskim folklorze. Wg ludowych wierzeń, były to demony żeńskie. Przybierały zwykle postać pięknych, zmysłowych, młodych kobiet. Można je było spotkać w księżycowe noce. Wabiły mężczyzn. Panowie tracili dla nich głowy. Nieszczęśnicy ginęli później najczęściej przez… utopienie w wodnych toniach.

Nimfy były usposobieniem sił żywotnych przyrody. Stanowiły symbol wdzięku. Wodne panny, jak sama woda, były też zmienne i nieobliczalne, opiekuńcze oraz drapieżne.

Często pojawiały się w opowieściach o tematyce miłosnej. Można je było znaleźć w mitach, legendach, ale też wierszach oraz dramatach. Ogrywały też niemałą rolę w sztukach plastycznych – na obrazach, ilustracjach i wśród rzeźb.

Pomnik Świtezianki na jeziorze Świteź, źródło: Wikipedia

Jezioro tajemnic

„Świtezianka” to poetycka wyprawa w nowogródzką stronę, nad niezwykłe jezioro. Tajemnicze, magiczne, niebezpieczne… Przypomina, że woda jest żywiołem nieprzeniknionym. To też miejsce prawdziwe. Znajduje się niedaleko Nowogródka, na Białorusi.

Wokół akwenu rośnie wiele gatunków rzadkiej zieleni. Dzięki staraniom, które w latach 30. XX wieku, podjął polski naukowiec Stanisław Lorentz, od lat jezioro i otaczające je tereny są uznawane za zabytek. Akwen jest wykorzystywany obecnie wyłącznie w celach rekreacyjnych.

Świteź kryje w sobie wiele legend. Wielki rozgłos zyskała jednak dzięki naszemu wieszczowi. Adam Mickiewicz urodził się we wsi Zaosie, w bliskim pobliżu Świtezi. Często tam bywał i zachwycał się pięknem jeziora. Podobno jego niańka opowiadała mu też przypowieści o wodnych pannach zamieszkujących okolicę.

Mickiewicz był związany z tym jeziorem. Dlatego napisał ballady „Świteź” i „Świtezianka”. Na szczęście, nie zostało to zapomniane. W pobliżu wody znajduje się kamień, na którym wypisano fragment ballady „Świteź”. Na jeziorze stoi też pomnik Świtezianki.

Adaptacje

„Świtezianka” weszła do repertuaru pieśni polskich. Nic dziwnego, to utwór łatwy do zapamiętania oraz przyjemny dla ucha. Ballada stała się też inspiracją dla autorów sztuk teatralnych i filmowców. To też nie powinno zaskakiwać. Mickiewicz zastosował w tekście zabiegi, jakie do dziś są wykorzystywane przez artystów. Utwór wciąga jak thriller!

Nasz wieszcz wyprzedzał trendy i dobrze wiedział czym przyciągnąć do siebie odbiorców oraz jak pozyskać ich uwagę. Mimo upływu lat, ballada ta wciąż budzi zainteresowanie. Mickiewicz jest zaś nieprzerwanie źródłem natchnienia oraz inspiracji. Jego teksty są przywoływane w teatrze, kinie, muzyce czy sztukach plastycznych.

Tak też jest ze „Świtezianką”. Co jakiś czas jej temat powraca. W roku 2011 w studiach Human Ark i Se-ma-for, zrealizowany został film animowany na podstawie ballady. Reżyserem i autorem scenariusza jest Kamil Polak. W 2018 roku powstała natomiast ekranizacja utworu utrzymana w konwencji thrillera romantycznego, w którym świat podań ludowych przeplata się ze współczesnym.

Portret  Mickiewicza z 1828 r., Walenty Wańkowicz, Wikipedia

Ballada ta wciąż przemawia do współczesnych odbiorców. Stale jest obecna w naszej kulturze. Warto więc ją znać, czytać lub sobie przypomnieć i mieć w zanadrzu choć kilka ciekawostek na temat utworu.

autor: Urocznica, źródła: wolnelektury.pl, lektury.gov.pl, opracowania.pl, kobieta.onet.pl, wikipedia.org, polskieradio.pl, zdjęcia: (główne – Adam Mickiewicz, litografia z 1827 r., rysunek „Ofelia” Dante Gabriel Rossettil, 1870-1875 r.), Wikipedia, Polona, Polskie Radio (w treści artykułu)