Józef Baka: poezja, taniec śmierci i czarny humor

Nikt w literaturze polskiej nie pisał o śmierci tak jak on. Józef Baka to polski poeta późnego baroku. Jeden z ciekawszych przedstawicieli kultury czasów saskich. Duchowny z lekkim piórem. Pisał o tematach poważnych, funeralnych, ostatecznych, ale w sposób humorystyczny i pomysłowy! Jego twórczość łączy w sobie barokową estetykę, wizjonerską groteskę oraz poezję metafizyczną.

Baka to jedna z ciekawszych postaci literatury staropolskiej. Jego najbardziej znane dzieła to „Uwagi rzeczy ostatecznych i złości grzechowej” i „Uwagi o śmierci niechybnej”. Pisał po polsku i po łacinie. Zapamiętano go jako człowieka bystrego, inteligentnego, obdarzonego wyjątkowym poczuciem humoru.

„Uwagi o śmierci niechybnej”, wydanie z 1828 r., Wikipedia

Wiersze, humor i rzeczy ostateczne

„Mości Panie weteranie,/ Dość świat szumi, nim ustanie:/ Z tych szumów,/ Rozumów/ Nabądźmy,/ Nie błądźmy”: pisał w utworze „Starym uwaga”. Józef Baka żył w latach 1707 – 1780. Pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej z Litwy. Zdobył dobre wykształcenie. Znał języki, teologię, filozofię. Przez krótki czas pracował jako nauczyciel. Był jezuitą, misjonarzem, kaznodzieją, panegirystą i hagiografem.

Baka prowadził aktywne życie, podejmował się wielu obowiązków duszpasterskich. Był dobrym mówcą i osobą otwartą na drugiego człowieka. Zorganizowany, pomysłowy, pracowity. Jego twórczość była ściśle związana z tematyką duchową. Traktował ją jako rodzaj misji.

 Teksty ks Baki miały charakter praktyczny. Z humorem i prostotą opowiadał o sprawach najważniejszych – tak by dotrzeć do każdego. Był związany z Bractwem Dobrej Śmierci. Zmarł nagle. Jest pochowany w Warszawie, w kościele Matki Bożej Łaskawej. Twórczość Baki bywa porównywana do wierszy Johna Donne’a – słynnego angielskiego poety barokowego, który zainspirował tytuł powieści „Komu bije dzwon” Ernesta Hemingwaya.

Śmierć tańcząca w rytmie rymu

„Zresztą ze śmierci trzeba żartować, bo gdyby śmierć była śmiertelnie poważna, to by nas zabiła”: mówił ks Jan Kaczkowski. Podobna myśl musiała wcześniej przyświecać właśnie osiemnastowiecznemu poecie ks Józefowi Bace. Tematykę poważną, funeralną łączył z dużą dawką humoru. W jednym z utworów pisał: „Dzisiaj rozkosz i bogactwo,/ Jutro ropa i robactwo”. 

Józef Baka był poetą z misją. Pisał utwory dydaktyczne. Wiersze, medytacje, przestrogi. Miał lekkie pióro, silną wyobraźnię i intuicję językową. Bardzo sprawny warsztat pisarski! Jego twórczość to przede wszystkim przestroga przed złą śmiercią – w grzechu, bez pojednania. W wierszach poety pojawiają się rozważania o życiu duchowym, walce dobra i zła. Wszystko okraszone sporą dawką humoru!

„Śmierć ślepucha,/ Koło ucha/ Śmiało chodzi,/ Wielu zwodzi”. Czytając jego wiersze nie sposób się nie uśmiechnąć. Makabra i śmiech. Turpizm, czyli wprowadzanie elementów brzydoty w celu wywołania szoku estetycznego. Groteska i moralitet. Czarny humor stosował jako środek zachęcający do refleksji. Swoje poglądy wyrażał w sposób bezkompromisowy. Nie stronił od przesady.

To na pewno nie był jeden z „nudziarzy” polskiej literatury. Wręcz odwrotnie! Był szalenie oryginalny. Lubił mocny, czarny humor. Świetnie operował kontrastem. Korzystał z motywu danse macabre. W sposób żartobliwy przywoływał motyw tańca śmierci.

Odwoływał się też do motywu vanitas. Zwracał uwagę na przemijalność życia, dóbr ziemskich. „Sto herbów sławy nie kontentuje,/ Piątno niecnoty gdy pieczętuje”. Pojawiał się u niego też motyw świata na opak. I oczywiście hasło memento mori, czyli pamiętaj o śmierci. Upominał z humorem: „Cny młodziku, Migdaliku, Czerstwy rydzu, Ślepowidzu […] Śmierć jak kot, Wpadnie w lot”.

Mistrz łączenia groteski i metafizyki

To Józef Baka napisał utwór „Śmierć matula”, w którym śmierć „Jak cybula/ Łzy wyciska,/ Gdy ściska”. W utworach zestawiał rzeczy śmieszne i poważne, straszne. Stosował koncept by wywołać u odbiorcy silne, skrajne emocje. Dbał o treść i formę. Bawił się stylem. Korzystał zarówno z motywów mitologicznych, biblijnych, jak i folkloru czy literatury sowizdrzalskiej, a nawet z pieśni pijackich!

Baka refleksje przeplatał humorem. Sięgał po satyrę, ironię, żart. Życiowe prawdy ubierał w szatę humorystyki i konceptu. Śmiało pisał o sprawach ostatecznych. Stosował mocne słowa i obrazy. Często dosadny język. Lubił kalambury i gry językowe. Chciał wywołać w czytelniku duchowy wstrząs.

Potrafił zaskoczyć odbiorcę błyskotliwą puentą. Lubił powiedzonka, przysłowia, porzekadła. Odwoływał się do codziennych doświadczeń, krajobrazów, obyczajów. Ukazywał w swojej twórczości marność doczesności, konsekwencje grzechu.

Pisał dla szerokiego grona odbiorców, wykształconych, jak i prostych ludzi. Próbował wchodzić w dialog z czytelnikiem masowym. „Nic bogactwa, nic fortuny,/ Żebrak, bogacz wpadnie w truny”. Zachęcał w swoich utworach do refleksji nad sobą. „Kuflów smoku, obiboku!/ Przetrzyj oczy w życia zmroku!”. Swoich uwag nie szczędził nikomu. Dostało się każdemu. „W lot kapturki podrą szczurki/Tam bukiety i tupety./Salopy od ropy/Zbutwieją, struchleją”. Przeciwstawiał świat materialny niematerialnemu.

ilustracja z książki „Baka odrodzony”, Wilno 1855, Wikipedia

Powaga w barokowej masce śmiechu

Józef Baka poważnie traktował swoją ziemską misję. Zachęcał innych do zmiany na lepsze, rozwoju duchowego, moralnego. „Mości Panie moje zdanie:/ Tej minuty do pokuty!”. Jego poezja to często śmiech przez łzy. Ten ciekawy autor w swojej metafizycznej twórczości korzystał z czarnego humoru, groteski, absurdu. Starał się wstrząsnąć odbiorcą, by skłonić go do myślenia i zmiany postawy życiowej. „Ej, do nieba/ Nam potrzeba!”.

„Otchłań smutku! Ale co za styl! Jaka genialna makabra! Pajęczyny, cienistość i wilgoć podziemi, grzyb i pleśń, nerwowy strach, wszczepiający się w zdębiałe włosy pazurami rozigranego, złośliwego nietoperza… […] Jakaż siła ekspresji w tym ataku słów!”: napisała o twórczości ks Baki Maria Pawlikowska-Jasnorzewska w  „Szkicowniku poetyckim”.

Recepcja dzieł poety jest złożona i zmienna. Baka od zawsze budził kontrowersje. To twórczość, która wywołuje silne emocje. Na przestrzeni wieków nie wszyscy go potrafili należycie ocenić. Warto jednak zaznaczyć, że twórczość poety lubili np. Ignacy Kraszewski, Władysław Syrokomla, Maria-Pawlikowska-Jasnorzewska, Czesław Miłosz (napisał nawet wiersz „Na cześć księdza Baki”), Miron Białoszewski, Jarosław Marek Rymkiewicz, Jan Twardowski.

By docenić kunszt twórczości ks Baki – trzeba znać historyczny i kulturowy kontekst epoki baroku. Dziś uznaje się go za prekursora surrealizmu, poezji lingwistycznej. Istnieje nagroda poetycka jego imienia, zespół Budzy i Trupia Czaszka nagrał płytę z tekstami poety. Co jakiś czas bywa on wspominany, upamiętniany.

Czy ten człowiek ze świata literatury staropolskiej wciąż może coś przekazać współczesnemu czytelnikowi? Wydaje się, że tak. Baka podejmował uniwersalne tematy. Materializm, konsumpcjonizm, kult piękna i młodości, brak refleksji – to tylko niektóre z nich. Mieć czy być? – odwieczne pytanie. W wolnej chwili warto zapoznać się z twórczością Józefa Baki, bo nikt tak jak on nie pisał o rzeczach ostatecznych…

autor: Urocznica, źródła: klp.pl, poezja.org, wikipedia.org, opoka.org.pl, staropolska.pl, zdjęcia: Pixabay, Wikipedia

Polskie wiersze na Wszystkich Świętych i Zaduszki