Pierniczki świąteczne – 7 ciekawostek o korzennych ciastkach

Aromatyczne, smakowite, zachwycająca kształtami i wzorami… Pierniczki świąteczne to jeden z nieodłącznych elementów bożonarodzeniowej tradycji. Pobudzają zmysły oraz wyobraźnię. Chętnie je konsumujemy i pieczemy, ale zazwyczaj nie wiemy o nich wiele. Jak daleko w przeszłość sięga tradycja wypieku pierników? Co jest sekretem wyjątkowego smaku ciasta? Jakie miasto w Polsce, prócz Torunia, szczyci się ciekawą historią piernikową? Jeśli chcecie poznać odpowiedzi na te pytania – w poniższym tekście z pewnością je znajdziecie.

Kruche, miękkie, polane czekoladą, ozdobione lukrem… Każdy ma swoje ulubione pierniczki świąteczne. Nie wszyscy jednak znamy tajemnice, jakie w sobie kryją!

pexels

Pierniki świąteczne: ciekawe fakty

Pierniki to jeden z ważnych elementów świątecznego niezbędnika kulinarnego. To one przywołują aromat i magię Świąt. Wywołują uśmiech na twarzach dzieci i dorosłych, są słodką przekąską, pięknie prezentują się na choince. Wielu z nas nie wyobraża sobie bez nich Gwiazdki. Poniżej kilka ciekawostek na ich temat.

Historia od starożytności

Korzenny przysmak znany jest od najdawniejszych czasów. W starożytności pieczono popularne ciastka smarowane miodem. Przepis na nie znaleziono w jednej z rzymskich książek kucharskich Apicjusza.

„Po upadku imperium rzymskiego tradycja ulega jednak zapomnieniu. Dopiero w średniowieczu miodowniki z przyprawami wg antycznych receptur zaczynają piec na nowo zakony, szczególnie benedyktyni. Było to możliwe dzięki wyprawom krzyżowym, które pozwoliły sprowadzać do Europy duże ilości przypraw. Wraz z rozwojem miast, pojawiają się wyspecjalizowane cechy piekarskie. Korzystają one z doświadczenia zakonników. Tak oto rozpoczyna się wielka kariera piernika” : można przeczytać w zakładce historia na stronie internetowej Muzeum Piernika.

Piernik od pieprzu

Wyraz „piernik” etymologicznie związany jest ze słowem „pieprz”. Nazwa aromatycznego ciasta wywodzi się bowiem od staropolskiego słowa „pierny”, czyli „pieprzny”. Piernik to po prostu ciasto pierne, czyli pieprzowe, z pieprzem. Dawniej te popularne ciasteczka wcale nie były słodkie, miały dość ostry, charakterystyczny smak. Początkowo bowiem dodawano do nich pieprzu i były zakąską do alkoholu!

„Sama nazwa [piernik] zdaje się świadczyć, że pierwotnie była to bułeczka z mąki zaprawianej mielonym pieprzem na zakąskę do wina dla bogaczy, […] z czasem dopiero jej tańsza namiastka słodka (dla żon i dzieci), piernik na miodzie z imbirem (albo inną przyprawą korzenną tańszą od prawdziwego indyjskiego pieprzu)”: podkreśla w prof. Andrzej Bańkowski w „Etymologicznym słowniku języka polskiego”, wydanym przez PWN.

Nie tylko Toruń

Wiele jest miast europejskich, które zdobyły rozgłos dzięki wypiekowi aromatycznych ciastek, choć Toruń zdecydowanie należy do piernikarskiej czołówki. Pierwsze wzmianki o tamtejszych korzennych przysmakach pochodzą z XIV wieku! Dziś Toruń słynie w Polsce z aromatycznych ciastek, choć to nie jedyne nasze miasto, w którym tradycja ich wypieku jest bardzo silna. Podobno pierwszy cech piernikarzy w Polsce powstał w Krakowie, z korzennych ciastek słynął też kiedyś również Szczecin, który jakiś czas temu przypomniał sobie o swojej słodkiej historii. Toruń to nie jedyne piernikowe miasto!

Tradycję wypiekania pierników na terenie województwa zachodniopomorskiego datuje się na XIX wiek, choć istnieją hipotezy, że aromatyczne przysmaki powstawały w tym rejonie już dużo wcześniej. Co więcej, pierniki zajmowały dawniej szczególnie miejsce w szczecińskiej tradycji bożonarodzeniowej. Przed wojną główne place miasta zdobiły choinki ozdobione kolorowymi ciastkami. Lokalni włodarze promowali zaś również przystrajanie własnych bożonarodzeniowych drzewek piernikami.  Miasto słynęło zaś z ciastek o marynistycznych kształtach (kotwica, statek, marynarz, ryba, mewa, latarnia). W latach powojennych tradycja wypieku tych przysmaków się nieco zatarła, ale w XXI wieku powrócono do niej, a pierniki szczecińskie znajdują się na liście produktów tradycyjnych.

Sekret to miód i pieprz

Pierniki świąteczne swój wyjątkowy smak zawdzięczają przyprawom korzennym oraz odrobinie miodu. W najstarszym znanym przepisie toruńskim wymienione są następujące dodatki: imbir, kardamon, goździki, gałka muszkatołowa, cynamon, anyż, pieprz. W dawnych szczecińskich książkach kucharskich również można znaleźć liczne przepisy na smakowite pierniki i pierniczki. Wśród głównych składników do przygotowania owych smakołyków znajdują się: mąka, słodkie oraz gorzkie migdały, miód, cukier, a także cynamon, goździki, kardamon, pieprz, skórka z cytryny. 

Ciekawy przepis na pierniki znajduje się w starej książce pt. „Stettiner Kochbuch” („Szczecińska Książka Kucharska”) autorstwa Marie Rosnack. „Funt dobrego syropu cukrowego, funt drobnej mąki, ½ łuta oczyszczonego potażu, ½ łuta smalcu wieprzowego, cynamon, skórka cytryny, goździki, kwiaty cynamonu i nieco pieprzu do smaku, jednak tych dwóch ostatnich przypraw raczej w niedużej ilości, gdyż w przeciwnym wypadku pierniki będą zbyt ostre (…)”: tajniki dawnej receptury przywołuje m.in. internetowa Encyklopedia Pomorza Zachodniego (pomeranica.pl).

pexels

Wszechstronny lek

W dawnej Polsce pierniki sprzedawano w aptekach. Reklamowano je jako skuteczny lek na wiele chorób. Uważano, że dzięki zawartości ostrych przypraw piernik pobudza trawienie i wspomaga też leczenie przeziębień. Korzenne ciasteczka znajdowały się w apteczkach szlacheckich dworów. Podawano je po sycących potrawach i jako zakąska do alkoholu. Najstarszy znany nam przepis na piernika toruńskiego pochodzi z medycznego kompendium „Compendium medicum auctum” z 1725 roku. Poeta barokowy Jan Andrzej Morsztyn napisał kiedyś „Przyślij nam wódki, a jeśli dasz piernika, napiszęć na drzwiach: tu sławna aptyka”.

Nic w tym dziwnego, że przypisywano im lecznicze właściwości. Nie od dziś wiadomo przecież, że przyprawy korzenne dodawane do pierników mają wiele prozdrowotnych właściwości. Cynamon przykładowo działa przeciwzapalnie i przeciwdziała niestrawności, goździki – mają właściwości przeciwbólowe, rozgrzewają i obniżają cholesterol, anyż – wykazuje działanie bakteriobójcze oraz wykrztuśne, pieprz – przyspiesza metabolizm, wpływa na zwalczanie wolnych rodników, kardamon – stymuluje układ odpornościowy, gałka muszkatołowa – poprawia krążenie krwi, a imbir wzmacnia organizm.

Natchnienie artystów

Korzenne ciastka nie tylko wspaniale smakują i wyglądają, ale niejednokrotnie pojawiały się w utworach literackich oraz wypowiedziach ludzi pióra czy innych artystów. Istnieje wiele legend o powstaniu piernika. Przykładowo najpopularniejsze podania toruńskie związane ze słodkościami opowiadają o piekarzu i jego córce Katarzynie, czeladniku i królowej pszczół lub siostrze zakonnej, która uratowała miasto przed głodem. Legendy te zostały spisane, a później wydane w formie zbiorów opowieści. Warto jednak zaznaczyć, że pierniki gościły też w tekstach wielu znanych twórców literatury polskiej. W swoich utworach korzenne przysmaki wspominali m.in. Fryderyk Hoffman, Józef Epifani Minasowicz, Tomasz Kajetan Węgierski oraz Zygmunt Kaczkowski. Ignacy Krasicki pisał o nich w „Monachomachii” oraz „Żonie modnej”. Zbigniew Herbert z kolei opiewał je w artykułach dla „Słowa Powszechnego”.

Pierniki docenił nawet genialny polski kompozytor i pianista, Fryderyk Chopin, który nie tylko znał się na muzyce, ale zgrabnie operował także słowem pisanym. W 1825 roku w liście do kolegi skreślił na ich temat kilka miłych słów. „Największą impresję (…) pierniki na mnie uczyniły. Widziałem ja, prawda, i całą fortyfikację, (…) prócz tego kościoły gotyckiej budowy (…). Widziałem wieżę pochyłą, ratusz sławny (…). To wszystko nie przechodzi jednak pierników, oj, pierników, z których jeden posłałem do Warszawy”: fragment tej korespondencji przywołuje strona internetowa toruńskiego Muzeum Piernika.

Element bożonarodzeniowej magii

Nie od dziś wiadomo, że szczególnym czasem, w którym wypieka się pierniki jest Gwiazdka. Ciasto zaś, by było smaczne, musi dojrzeć. Dlatego dawniej pierniki zaczynano przygotowywać już w okresie katarzynek i andrzejek, na początku adwentu. Przez cały okres przedświąteczny ciastka dojrzewały, miękły oraz nabierały aromatu. Zjadano je jako wielki przysmak dopiero w Święta.

W dawnych czasach, w okresie bożonarodzeniowym, aromatyczne smakołyki pojawiały się na stole w formie ciasta, ale też jako dodatek do staropolskich sosów, jak również, dzięki trwałości, bywały dekoracją czy gwiazdkowym podarunkiem. Podobnie jest dzisiaj. Wartą wspomnienia i ciekawą świąteczną tradycją związaną z korzennymi ciastkami jest tworzenie piernikowej chatki. Badacze uważają, że inspiracją tego zwyczaju jest baśń o Jasiu i Małgosi, a słodkie domki symbolizują tęsknotę za wieczną szczęśliwością oraz obfitością.

pexels

Pierniczki świąteczne: wielowiekowa i miła tradycja

Niezależnie od tego, czy co roku rodzinnie pieczecie bożonarodzeniowe ciasteczka, tworzycie chatkę z piernika, wieszacie korzenne smakołyki na choince, czy kupujecie gotowe słodkości i są dla Was tylko sezonową przekąską – jedno jest pewne – pierniki to nieodłączny oraz niezwykle ciekawy element gwiazdkowej tradycji.

Zachęcam także do przeczytania innych artykułów o tematyce świątecznej, znajdziecie je w dziale: Styl życia. Polecam np. tekst pt. “Świąteczne rośliny – zieleń na Boże Narodzenie“.

Lubicie pierniczki świąteczne? Jakie najbardziej? Podzielcie się opiniami i przepisami w komentarzach.

autor: Urocznica, zdjęcia: pexels, źródła: „Piernik i jego rola w kulturze” A. K. Jędrzejewska, Muzeum Okręgowe w Toruniu; „Piernik toruński w historii i w podaniach toruńskich”, P. Bobecka, Rocznik Toruński, tom 39, 2012; „Prozdrowotne właściwości przypraw korzennych”, S. Mularczyk, utp.edu.pl; muzeumpiernika.pl, encyklopedia.szczecin.pl, gov.pl, nck.pl, obcyjezykpolski.pl