Mickiewicz, Słowacki i Krasiński. Te 3 nazwiska każdy kojarzy choćby z licealnych czasów. Jednakże wiążemy ich raczej z romantycznością, patriotyzmem i ewentualnie miłością idealną, a nie – tekstami opisującymi zmysłową stronę ludzkiego życia. Polską literaturę XIX-wieczną odczytujemy najczęściej przez pryzmat narodowo-wyzwoleńczy lub wizje idealnej komunii dusz. W efekcie, dla wielu rodaków romantyzm jest epoką mdłą, pozbawioną życia i koloru, a tak naprawdę ten okres to czas niezwykle barwny.

Czy relacje damsko-męskie w utworach naszych dyżurnych romantyków rzeczywiście są pozbawione pikanterii? Czy w tej epoce w ogóle pisało się o seksie? I wreszcie – który fragment „Dziadów” został usunięty przez cenzurę i przez wiele lat owiany był tajemnicą? Zachęcam do lektury tekstu przybliżającego pokrótce erotyzm w romantyzmie polskim.

ROZKOSZE ZMYSŁOWE MICKIEWICZA

Mickiewicz to nie tylko nasz narodowy wieszcz nr 1, ale też zręczny kochanek, który chętnie pisał o miłości fizycznej. Niektórzy pewnie kojarzą słynną, erotyczną scenę z Telimeną oraz mrówkami z „Pana Tadeusza”. Jak pisał o intymnych relacjach? W jakich utworach pozwolił sobie na naruszenie tabu? Zajrzyjcie jeszcze raz do „Dziadów” lub przeczytajcie wyzwolone „Sonety odeskie”.

Polscy romantycy nie odrzucili miłości zmysłowej. Seks w literaturze XIX wieku zajmuje znaczące miejsce. Bohaterowie utworów romantyzmu marzą nie tylko o złączeniu dusz, ale i ciał. Często nie łączą erotyzmu z miłością, a jedynie skupiają się wyłącznie na zmysłowych przyjemnościach. Libertyńskie podejście do relacji damsko-męskich znajdziemy np. w III części „Dziadów” Mickiewicza, w scenie balu u Senatora. Rozwiązłe damy i kawalerowie chwalą się podbojami miłosnymi. Senator oraz Bajkow z satysfakcją mówią o seksualnych podbojach. Kobiety także skupiają się na ziemskich przyjemnościach. Nikt tu nie przestrzega zasad savoir vivre’u, a salonowe towarzystwo oddaje się erotycznym gierkom z nieograniczoną swobodą. Jak radzi młodej dziewczynie matka: „Jeśli ci zbrzydnął, to go rzuć”.

Podobne rozluźnienie obyczajów ma miejsce w „Sonetach odeskich” tego samego autora. Utwory „Dzień dobry”, „Dobranoc”, „Dobry wieczór”  to erotyczne scenki miłosne. Ukazują one sytuacje przed lub po akcie. Autor unika jednakże dosłowności i wulgarności. Pomysłowość pozwala mu przekroczyć tabu i jednocześnie zachować subtelność w opisie cielesnych relacji damsko-męskich:

Dobranoc! Obróć jeszcze raz na mnie oczęta,/ Pozwól lica. – Dobranoc! – Chcesz na sługi klasnąć?/ Daj mi pierś ucałować. – Dobranoc! zapięta.

Mickiewicz doskonale zdawał sobie sprawę z tego, że milczenie o tym, co najbardziej intymne, oddziałuje najmocniej na czytelniczą wyobraźnię.

Pisarz sięgał także po obrazoburcze metafory. Jedną z najbardziej odważnych, wręcz świętokradczych scen o zabarwieniu erotycznym jest tzw. „strofa pocałunkowa” z IV części „Dziadów”. Znajduje się ona tuż po opisie pocałunku, pełnym napięcia i drżenia dwóch ciał: „Lica, usta łączą się, drżą, palą”. Wieszcz łączy w niej elementy erotyczne z religijnymi. Gustaw porównuje pocałunek do komunii świętej. Mężczyzna tłumaczy w niej Księdzu, czym są zmysłowe doznania. Ten wzrusza się przypomnieniem Pierwszej Komunii Świętej. Fragment został przez poetę usunięty ze względu na cenzurę i długo pozostawał owiany tajemnicą.

DELIKATNY EROTYZM SŁOWACKIEGO

Słowacki także nie stronił od tematyki erotycznej. Był mistrzem w fantazyjnym, wyszukanym opisywaniu piękna kobiecego ciała. Doskonale potrafił odmalować przeżycia, jakie towarzyszą osobom, które oddają się miłosnemu aktowi. Szczególnie uwidacznia się to w zmysłowym poemacie „W Szwajcarii”.

Bohaterowie utworów romantycznych ulegają ludzkim namiętnościom. Opisy uczuć nie są pozbawione akcentów zmysłowych. Romantycy doskonale zdawali sobie sprawę ze złudności przekonania o istnieniu miłości czysto duchowej. Kochali się w istotach fizycznych. Marzyli nie tylko o zespoleniu duchowym, ale i cielesnym. Szczególnie uwidacznia się to w opisach bohaterek kobiecych. Z wyglądu niewinne, anielskie dziewice, a z charakteru – sprytne kokietki, które umieją omotać mężczyznę.

Eteryczne kochanki potrafią budzić w mężczyznach pożądanie. Wizja miłości idealnej przegrywa w zderzeniu z kobiecym powabem. Opętanego namiętnością bohatera „W Szwajcarii” pali pragnienie fizycznego kontaktu. Napięcie erotyczne wzrasta w mężczyźnie do tego stopnia, że podgląda on swoją ukochaną w kąpieli. Ciekawy tajemnic kobiecego ciała, zaczyna drżeć, powodując szmer, który płoszy piękność:

I drżeć zacząłem, i zadrżałem wszystek,/ I jeden tylko poruszyłem listek;/ Ten listek inne poruszył listeczki,/ I szmer się zrobił – ty wybiegłaś z rzeczki;/ I takeś prędko uciekła zlękła,/ Żeś łonem kwiatu potrąciła pręty;/ I liljowa wnet łodyga pękła […].

Zmysłowy opis jest pełen aluzji i symboli, które autor zostawia czytelnikowi do interpretacji. Lilia w jednych kręgach kulturowych oznacza czystość, dziewictwo, a w innych płodność. Pęknięcie łodygi i upadek kwiatu może być zapowiedzą utraty cnoty. Drżenie kochanka sugeruje natomiast wzrost napięcia erotycznego, a nagość kobiety można zinterpretować jako zwiastun bliskości momentu zespolenia, które ma miejsce nieco później, w kolejnym fragmencie tekstu.

Kochanki z romantycznych utworów często nie pozostają obojętne na zaloty, a niekiedy nawet same wychodzą z inicjatywą. Bohaterka „W Szwajcarii” prowadzi swojego wybranka do groty, gdzie nieco później kochankowie oddadzą się miłosnym uniesieniom:

Raz mię ów anioł zaprowadził złoty/ Przez jasne łąki do lodowej groty./ Tam ją obielił dzień alabastrowy/ […]/ Że nas tam samych dzień odstąpił szary/  I zastał z twarzą ognistą przy twarzy.

Sam akt miłosny Słowacki opisuje aluzyjnie jako „burzę gromami czerwoną”. Jego mówienie o seksualnych relacjach jest pełne niedomówień, dwuznaczności i symboli. Pisarz daje czytelnikom duże pole do interpretacji. Erotyczny charakter tekstów Słowackiego nie jest ukazany wprost, konkretność zastępują zmysłowe wrażenia i ekspresja uczuć.

ZWIERZĘCA NAMIĘTNOŚĆ KRASIŃSKIEGO

Opisy miłosnych igraszek Słowackiego i Mickiewicza na tle wizji Krasińskiego wpadają blado. Ten wieszcz z całej powyższej trójki pozwolił sobie na najwięcej. Marzenia o gwałcie, opisy zwierzęcych, sadomasochistycznych fantazji i bohater opętany szaleńczą namiętnością… Nadal myślicie, że polski romantyzm jest nudny?

Tytułowy bohater powieści  Krasińskiego „Agaj-Han” to Człowiek Wschodu – egzotyczny, porywczy, lubiący przepych. Mężczyzna jest w ciągłym ruchu i nie ustąpi dopóki nie posiądzie pięknej, ponętnej Maryny.

Demoniczny wielbiciel otacza się kolorowymi tkaninami, przedmiotami, szlachetnymi kamieniami, by olśnić ukochaną. Strój pełen przepychu podkreśla jego rozbudzoną namiętność. Nasuwa skojarzenia z konsumpcją  i zmysłowością. Dziwacznym, pełnym nadmiaru ubiorem Agaj-Han pełniej wyraża siebie. Pokazuje jak gwałtowne targają nim emocje. Fizyczność spełnia w utworze Krasińskiego niezwykle ważną rolę. Tatar wiele uwagi poświęca także wyglądowi ukochanej. Podziwia jej urodę, zmysłowość. Bezustannie o niej marzy i zdobywa ją w fantazjach. Tam daje upust dręczącemu go  erotycznemu napięciu:

[…] Wgryzłbym się gwałtownie w twe usta, oddechem przepaliłbym ci gardło, pocałunkami podziurawił lica, włosów twych gęstwinę zarzucił na siebie […] Zwyciężam. Tyś moja, Tyś moja. Rozciąga się miękkie ciało pode mną, a jego dreszcz miesza się z moim […] Ha! Nie masz raju równego w niebie takiemu na ziemi!.

Nieugięta postawa ukochanej wzbudza w nim jeszcze większe pożądanie, „namiętność wyssała mu  z twarzy barwę świeżości”. To, że wybrał kobietę dla siebie niedostępną, podsyca jego pożądanie. Nie mogąc zdobyć Maryny, wchodzi na drogę zemsty. W efekcie namiętność prowadzi go do okrutnych czynów, najpierw zabija ukochanego Maryny, a później ją samą, kiedy ta nie chce mu się oddać.

Sposób w jaki Krasiński przedstawia intymne sceny różni się od tego, w jaki sposób opisywali je Mickiewicz i Słowacki. Ich erotyczny charakter nie musi być ukryty za aluzjami, niedopowiedzeniami, często jest ukazany wprost.

ROMANTYCZNE A WSPÓŁCZESNE MÓWIENIE O SPRAWACH INTYMNYCH

To, w jaki sposób pisali o zmysłowej, ziemskiej miłości nasi wieszczowie wiele mówi nam o epoce polskiego romantyzmu. Mimo wielu zakazów, surowych zasad savoir vivre’u i powszechnej tabuizacji wielu spraw, seks nie był tematem pomijanym. Teksty naszych wieszczów wiele mówią nam o sposobach mówienia o sferach intymnych, a także o obyczajach i życiu codziennym XIX wieku.

Różnorodne ujęcia zmysłowości w literaturze XIX w. mogą także stanowić antidotum dla dzisiejszego sposobu mówienia i pisania o seksualności, często odzierającego intymność z prawa do sekretu. Nasi wieszczowie w artystyczny sposób przekazują treści zakazane, balansując na granicy tabu, jednakże dalecy są od pornografii. Pokazują jak różnorodnie i pomysłowo można pokazać zmysłową miłość.

Współcześnie seksualność często zostaje upraszczana i sytuowana w sferze podstawowych potrzeb człowieka. W taki sposób pojmowana umiejscawia intymność ludzką wśród najbardziej prozaicznych spraw. Tak też przedstawiają ją często współcześni literaci, a intelektualna płycizna i styl ich dzieł budzi raczej konsternację oraz niesmak. Z pewnością można podać choć kilka tego typu hitów czytelniczych ostatnich lat, lepiej jednak pominąć te tytuły milczeniem. Współcześni pisarze mogliby się wiele od naszych wieszczów nauczyć. Erotyzm w literaturze ma przecież pobudzać wyobraźnię, skłaniać do refleksji i zwracać uwagę na piękno ludzkiego ciała. Nasi romantyczni pisarze doskonale zdawali sobie z tego sprawę. Mickiewicz, Słowacki i Krasiński wiedzieli, jak pisać o seksie! Erotyzm w romantyzmie niejedno ma imię…

Więcej tekstów o literaturze, książkach i pisarzach znajdziecie w dziale: Biblioteczka. Zachęcam również do przeczytania tekstu: “Balladyna” Słowackiego – 8 ciekawostek i informacji.

autor: Urocznica/ źródła: Bataille, Erotyzm, tłum. M. Ochab, Gdańsk 2007; M. Bieńczyk, Czarny człowiek. Krasiński wobec śmierci, Gdańsk 2001; M. Chołody, Ciało – dusza – duch. Dyskurs cielesny w romantyzmie polskim, Poznań 2011; D. Kalinowski, Od fascynacji do negacji. Mit Wschodu w Agaj-Hanie, w: Zygmunt Krasiński. Światy poetyckie i artystowskie, red. A. Matuszewska, Toruń 2014; A. Lisak, Życie towarzyskie w XIX wieku. Salony, bale, teatry, Warszawa 2010; Z. Wróbel, Erotyzm w literaturze nowożytnej, Łódź 1987; C. Zgorzelski, O sonetach odeskich, w: O sztuce poetyckiej Mickiewicza, Warszawa 1976/ grafiki: pixabay (ilustracje), fragmenty utworów romantycznych (“Sonety odeskie”, “W Szwajcarii”, “Agaj-Han”)