Przedświąteczne ciekawostki na Wielkanoc, czyli tradycje i zwyczaje Wielkiego Tygodnia

Już niedługo Wielkanoc. Trwa Wielki Tydzień. To czas najściślejszych przygotowań do świąt, zarówno w wymiarze praktycznym, jak też duchowym. I dobry moment by przyjrzeć się różnym ciekawostkom wielkanocnym! W tym m.in. polskim zwyczajom, tradycjom i obrzędom wiosennym. Oto przedświąteczne ciekawostki, które nie zaszkodzi znać! Mogą być np. interesującym tematem do rozmów przy wielkanocnym stole czy wartościową inspiracją.

Wielkanoc to czas nadziei, radości, ciepła, rodziny i miłości. Święta te obfitują w wiele symboli, tradycji oraz zwyczajów. Część z nich zanikła, ale mnóstwo wciąż jest kultywowanych. Polskie tradycje wielkanocne są bogate, wyjątkowe i oryginalne. Warto je znać! To obszerny temat… Te przedświąteczne ciekawostki przybliżają niektóre z nich. Zachęcam do lektury!

„Święcone w Bronowicach”, Włodzimierz Tetmajer, 1897, domena publiczna

Wielki Tydzień i Wielkanoc w dawnych wiekach

Wielki Tydzień rozpoczyna się Niedzielą Palmową, a kończy w Niedzielę Wielkanocną. Dawniej tę pierwszą nazywano też Kwietną Niedzielą. Był to dzień bogaty w zwyczaje i obrzędy. Warto przy tym zaznaczyć, że przed wiekami np. palmom wielkanocnym przypisywano niezwykłą moc. Każdy ich element miał znaczenie. Poza tym, uważano, że poświęcone palmy cechują właściwości magiczne, ochronne i lecznicze.

Trzeba też zaznaczyć, że zwyczaje Wielkiego Tygodnia są mieszaniną chrześcijańskich oraz pogańskich tradycji. Poszczególne dni tego czasu mają swoje obrzędy liturgiczne, ale też zwyczaje ludowe. To o nich przeczytacie tutaj więcej.

W dawnej Polsce w Wielki Poniedziałek i Wtorek zabierano się za gruntowne porządki. Ustępowanie zimy zachęcało do odnowy. Sprzątano. Upiększano wnętrza. Pozbywano się śmieci oraz starych rzeczy. Porządki miały też znaczenie symboliczne. Wymiatano zimę z domu, a wraz z nią zło oraz choroby. Dbano również o sprawy duchowe, by godnie przeżyć święta i stać się lepszym człowiekiem. Przedświąteczna krzątanina ogarniała wszystkich! „Cały ten tydzień pracy poświęcony był nabożeństwu, spowiedzi, zachodom gospodarskim i kuchennym”: jak pisał Zygmunt Gloger w książce „Rok polski”.

stara pocztówka (obraz Józefa Ryszkiewicza), polona.pl

Stare pocztówki, w tym obraz W. Boratyńskiego (samolot), polona.pl

Zabierano się też za przygotowywanie pisanek. Zdobione jajko symbolizowało życie. Pełniło ważną rolę w obrzędowości wielkanocnej. I dużo wcześniej! Echa pogańskich wierzeń związanych z jajami przetrwały w zwyczajach i praktykach ludowych, które włączono do obchodów świąt wielkanocnych. Pisanka niosła za sobą niezwykłą treść. Była symbolem odradzającego się życia, środkiem leczniczym, funkcjonowała też jako dar, amulet i przedmiot zabawy. Wykorzystywano ją w ludowych zabiegach zalotnych. Wierzono, że chroni dom przed nieszczęściami.

Wielka Środa wiązała się z dającymi do myślenia zwyczajami ludowymi… Ten dzień działał na ludową wyobraźnię, bo wspomina się wtedy o Judaszu. W niektórych miejscowościach istniał zwyczaj wieszania, palenia i topienia kukły biblijnego zdrajcy. Były to tzw. judaszki, później zakazane ze względu na agresywny charakter, ale podobno w szczątkowej formie zachowane w niektórych regionach kraju do dziś. Według niektórych etnografów nawiązywały one do pogańskiego topienia marzanny.

Co ciekawe – od tego dnia bacznie obserwowano też przyrodę. Według tradycji miała być przepowiednią na cały rok. Środa odpowiadała wiośnie. Czwartek symbolizował lato, piątek – jesień, sobota natomiast zimę.

„Święcone”, Teodor Axentowicz, 1899, domena publiczna

Dawne pocztówki (obrazy W. Boratyńskiego, A. Setkowicza, W. E. Radzikowskiego), polona.pl

W Wielki Czwartek rozpoczyna się najważniejszy czas Wielkiego Tygodnia. Dawniej w tym dniu szczególnie starano się zachować ciszę – by podkreślić czas żałoby i oczekiwania na zmartwychwstanie. Uważano, że w tym czasie nie wolno też kląć, bo może człowieka spotkać za to kara. Wierzono też, że wielkoczwartkowa kąpiel ma uzdrawiającą moc. Ten dzień miał też charakter zaduszny. Wierzono, iż odwiedzają nas w tym czasie dusze zmarłych bliskich.

W Wielki Piątek, jak i zazwyczaj współcześnie, powszechnie przestrzegano ścisłego postu. Przed wchodem słońca należało obmyć się w wodzie, by zapewnić sobie zdrowie i bogactwo przez cały rok. Obserwując pogodę, przepowiadano urodzaj na najbliższy czas. Przypominają o tym przysłowia, np. „Gdy Wielki Piątek ponury, Wielkanoc będzie bez chmury”. Niektórzy w tym dniu organizowali „pogrzeb żuru i śledzia”. Symboliczny zwyczaj dawał nadzieję na szybkie świętowanie. W wierzeniach ludowych był to dzień szczególnie niebezpieczny. Uważano, że w tym czasie złe moce mają dostęp do człowieka. Odprawiano wiele rytuałów ochronnych. Spędzano też wiele czasu w kuchni, jak i dzisiaj.

Przedświąteczny czas był również okresem miłosierdzia i pogłębionej refleksji, starano się więc o dobre uczynki. W tym czasie dawniej powszechnie obywały się np. wielkie kwesty i zbierano datki na cele charytatywne.

Wielka Sobota była dniem poświęcenia pokarmu, ale też wody i ognia. Każdy ze składników święconki miał swoją symbolikę (wciąż tak jest). Dawniej jednak do koszyka wkładano naprawdę wiele. W przeszłości święcono np. ryby, olej, a nawet piwo! To był też dzień czuwania. Po sobocie przychodzi najważniejszy moment świąt… Warto dodać, że zwyczaj święcenia pokarmów łączył dawniej się m.in. ze szczególnym kultem jedzenia po okresie postu. Żywność traktowano jako dar, błogosławieństwo.

pocztówka z 1913 r, reprodukcja obrazu Adama Setkowicza, polona.pl

pocztówka z 1936 r., polona.pl

Niedziela Wielkanocna to wciąż jest czas śniadania wielkanocnego, dzielenia się poświęconym jajkiem i składania dobrych życzeń. Dawniej wierzono, że to, co robiło się tego dnia, miało mieć odzwierciedlenie w życiu codziennym przez cały następny rok. Obowiązywało też wiele zakazów. Nie wolno było np. leżeć w łóżku w ciągu dnia, bo to groziło karą za lenistwo, czyli niepowodzeniem w przyszłości. Niedziela ta kończyła Wielki Tydzień. Czas świętowania trwał dalej…

Lany Poniedziałek był dniem, kiedy powszechnie praktykowano zwyczaj wzajemnego polewania się wodą. Tradycja ta przez niektórych wciąż jest kultywowana. Co warte zaznaczenia, śmigus-dyngus nawiązuje do obrzędów starosłowiańskich, ma korzenie pogańskie. Tego dnia śpiewano też pieśni życzeniowe i wygłaszano przeróżne monologi o zabarwieniu żartobliwym. To był czas psot, zabawy oraz radości.

W następnych dniach utrzymywał się świąteczny, radosny i wielkanocny klimat. Ten czas obfitował w szereg zabaw, wspólnych śpiewów, ale też praktyk matrymonialnych. Wśród tych zwyczajów była m.in. Siuda Baba, śmiergusty, dziady śmigustne, chodzenie z kurkiem i gaikiem, przywoływki, rękawka… Kończyło się to w pierwszą niedzielę po Wielkanocy. Dawniej znaną jako Przewodnia Niedziela.

„Niedziela palmowa (tryptyk)”, Kazimierz Sichulski, 1906, domena publiczna

pocztówka z 1939 r., polona.pl

Więcej tekstów o tematyce wielkanocnej w dziale Styl życia. Zachęcam do czytania archiwalnych postów.

autor: Urocznica, źródła: „Polskie tradycje i obyczaje”, A. Willman, S. Chmiel, Dragon 2016; gov.pl/web/kultura/wielki-tydzien; teatrnn.pl/leksykon/artykuly/obrzedy-wiosenne-wielkanoc; muzhp.pl/pl/c/2191/wielkanoc-historia-i-tradycja; muzhp.pl/pl/c/2191/wielkanoc-historia-i-tradycja; encyklopedia.pwn.pl; polona.pl, zdjęcia: obrazy polskich malarzy, stare pocztówki (zdjęcie główne: w środku obraz W. Boratyńskiego)