Wróżka, czyli wieszczka – postać z baśni, folkloru i kultury

Dobra Wróżka, Dzwoneczek, Błękitna Wróżka, Zębowa Wróżka, Wróżka Chrzestna, Wróżki z Cottingley… To znane postaci z wytworów kultury. Wróżka najczęściej przedstawiana jako istota dobra i opiekuńcza, choć niekiedy mogąca też rzucać czary szkodzące innym. Kobieta obdarzona magicznymi mocami od dawna pełni ważną rolę w folklorze, kulturze, literaturze, a nawet historii. Znajdziemy ją w bajkach, ale też powieściach, wierszach, piosenkach, filmach, jak również przestrzeni telewizyjnej i internetowej. Warto tej postaci przyjrzeć się bliżej.

„Tutaj magia unosi się w powietrzu, może czule objąć lub zagrozić. Tutaj wróżki knują intrygi lub tańczą na skałach, a czarownice rzucają dobre lub złe zaklęcia”: napisała Nora Roberts w książce „Szczypta Magii”. Pociąga nas to, co niezwykłe. Dlatego też wróżki cieszą się taką popularnością. Skąd się wzięły? Jakie są ich rodzaje? Co oznacza słowo „wróżka”? Tu znajdziecie odpowiedzi na te i wiele innych pytań.

foto: Pixabay

Postać nadnaturalna

Wróżka to, jak podaje „Słownik języka polskiego”, „kobieta zajmująca się wróżbiarstwem” lub „w baśniach: kobieta mająca moc czynienia czarów”. Osoba wróżąca, wieszczka, kabalarka. Wróżką nazywano kiedyś także znachorkę. To również czarodziejka z bajek.

Dziś postać wróżki kojarzy się zazwyczaj z osobą, która odpłatnie świadczy usługi przepowiadania przyszłości. Tarot, numerologia, horoskopy, runy, jasnowidzenie… Bardzo popularne są wróżki na telefon czy działające online. Wiele osób korzysta z ich usług. „Wróżka” to też polskie czasopismo. Miesięcznik kobiecy podejmuje tematy lifestyle’owe, ezoteryczne i ekologiczne. Magazyn ukazuje się od 1993 roku.

Przede wszystkim jednak wróżka to postać znana z dzieł kultury. Niezwykła bohaterka, często powiązana ze zwierzętami, roślinami i żywiołami. Uważa się, że nawiązuje ona do postaci mitycznej opiekunki o rodowodzie antycznym. Chodzi m.in. o boginie rzymskie i greckie, np. Mojry, Parki.

foto: Pixabay

Etymologia słowa

Skąd się wziął wyraz „wróżka”?  Etymologia słowa jest bardzo ciekawa. Wiele można na ten temat poczytać w internetowej „Poradni językowej PWN” lub w „Słowniku etymologicznym języka polskiego” Aleksandra Brücknera.

„Wróżka” to słowo spokrewnione z wyrazem „wrogi”. W dawnych wiekach słowo „wróg” oznaczała tyle co „los nieuchronny, przeznaczenie, fatum”. Wróżka to ta, która wieszczy o wrogu, czyli losie. Ale wróżka wieszczyła też wrogi, czyli dawniej „przepowiednie złowrogie, złe znaki”. W ten właśnie sposób tłumaczy się zazwyczaj etymologię tego słowa.

foto: Pixabay

Klasyfikacja wróżek

Wróżki łączy się z przydzielaniem dobrego lub złego losu dziecku, czarami i przepowiadaniem przyszłości. Te magiczne postaci są różne. Mogą to być kobiety o nieprzeciętnej urodzie lub starsze panie. W podobnej roli występują, choć znacznie rzadziej, mężczyźni. Taka postać to wróż. Co ciekawe, pojawia się on nawet w polskiej tradycji ludowej (współcześnie też w telewizji, nowych mediach i portalach plotkarskich).

W folklorze angielskim, szkockim oraz irlandzkim wróżki dzielą się na dobre i złe, ale też gromadne, samotne oraz udomowione. Klasyfikacji jest więcej. Istnieje również znany z popularnych książek podział na Dwór Świetlisty i Dwór Mroczny.

foto: Pixabay

Motyw w kulturze

Wróżki występowały licznie m.in. w średniowiecznej literaturze romańskiej. Najbardziej popularne stały się jednak dzięki bajkom. Dla dzieci i nie tylko! Były szczególnie popularne w baśniach włoskich i francuskich z XVII wieku. Np. u Charles’a Perraulta.

Istniał nawet gatunek o nazwie baśń o wróżkach. Postaci te dawniej wiązano z kulturą dworską, stąd ich ozdobny strój i spiczaste nakrycie głowy. Wróżki były też popularne w bajkach niemieckich, m.in. baśniach braci Grimm. Motyw ten występował też u nas. Magiczne istoty można było spotkać w polskich bajkach ludowych.

W kulturze wiktoriańskiej popularne były zaś „kwiatowe wróżki”. W XIX wieku magiczne kobiety pojawiały się masowo w baletach, operach, ilustracjach, wierszach, powieściach…

Wróżka to postać, która może kojarzyć się z książką „Pierścień i róża” Williama Makepeace’a Thackeraya (jak również polską wersją filmową z 1986 r.). Taka bohaterka występuje też w opowieści „Pinokio” Carla Collodiego.

Wróżki spotkamy m.in. u Shakespeare’a (słynna królowa wróżek ze „Snu nocy letniej”), Wyspiańskiego, Sienkiewicza, Rogoszówny, Korczaka, Korotyńskiej, Galleta, Dołęgi-Mostowicza, Słowackiego, Urbanowskiej, Gozzana, Andersena, Kingsleya, Lewisa… „Dobre wróżki” to romantyczny wiersz, który napisał Jean Moréas. „Dobra wróżka” to wiersz Wandy Chotomskiej (i film z 2010 roku).

Wróżka pojawia się też w słynnym malarstwie. Np. u Giovanniego Piazzetty czy Caravaggia, Johna A. Fitzgeralda. Na ilustracjach Richarda Doyle’a. Najpopularniejsze wróżki znamy oczywiście z baśni i ich ekranowych adaptacji, np. „Kopciuszka” czy „Śpiącej Królewny”.

W popkulturze duży szum swego czasu zrobiły Wróżka Chrzestna ze „Shreka” czy magiczne dziewczyny z „Winx Club”. Niezwykła kobieta to też postać z folkloru weselnego. Znana jest np. piosenka „O wróżko, czarodziejko”.

Ciekawym przykładem takiej bohaterki jest również Zębowa Wróżka. Znana też jako „wróżka-zębuszka”. Baśniowa postać, która daje dzieciom drobne upominki w zamian za ich zęby mleczne. Szczególnie popularna jest w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii. Wróżka Zębuszka pojawia się również w twórczości pisarza Terry’ego Pratchetta.

Fairycore to zaś popularny obecnie nurt w kulturze. Magiczna estetyka, skupiająca się na motywach fantasy, skupionych wokół wróżek oraz elfów. Do tego trendu nawiązują w książkach m.in. Neil Gaiman, Holly Black, Robin McKinley, a w muzyce np. zespół Florence + the Machine.

foto: Pixabay

Historia i mistyfikacja

Wróżki (wraz z elfami) lata temu gorąco pobudziły wyobraźnię mieszkańców Wielkiej Brytanii. Wszystko zaczęło się w 1917 roku. Wtedy dwie dziewczynki z Anglii utrzymywały, że wykonały zdjęcia prawdziwych wróżek i elfów. Historia ta trafiła do prasy. Zapoczątkowała w Wielkiej Brytanii narodową dyskusję o istnieniu magicznych istot!

Sprawa znana jest jako „Wróżki z Cottingley”. Elsie Wright i Frances Griffiths (kuzynki), zrobiły niezwykłe fotografie z magicznymi postaciami. Zdjęcia zainteresowały nawet pisarza sir Arthura Conana Doyle’a (twórcę Sherlocka Holmesa). Przez lata sprawa budziła kontrowersje.

Autorki zdjęć, będąc już starszymi osobami, przyznały się w końcu do mistyfikacji. Fotografie zostały sfałszowane przy użyciu kartonowych wróżek, zainspirowanych ilustracjami z książki dla dzieci. Jedna z kuzynek, mimo to, do końca życia utrzymywała, że wśród nich jest zdjęcie autentyczne. Obie panie mówiły również, iż widziały wróżki naprawdę.

W 1997 roku powstały 2 filmy inspirowane tą historią: „Elfy z ogrodu czarów” i „Fotograf elfów”. Część zdjęć i aparaty dziewczynek znajdują się na wystawie w muzeum w Bradford. Mówi się, że „Wróżki z Cottingley” to jedna z najbardziej udanych mistyfikacji XX wieku.

foto: Pixabay

„Dzisiaj wiem, że to wszystko jest kłamstwo i złuda.// Baśniowe berła złote i piosenki kniej, / Jednak płaczę, jak dziecko nie wierzące w cuda,/ I oto chciałbym znowu zasnąć pośród kniej… // Cóż, że to wszystko baśnie i kłamstwo, i złuda?”: jak trafnie napisał Jean Moréas w wierszu „Dobre wróżki”. Chcemy wierzyć w cuda i mieć nadzieję. Szukamy rozwiązań, które dodają nam otuchy. I jak podkreślają psychologowie – jesteśmy podatni na elementy magiczne. Warto jednak zachować zdrowy rozsądek. To tyle. Temat jest szeroki i niewyczerpany. Tą ciekawostką kończy się jednak kolejny tekst z działu „Czary mary”. Zainteresowanych zachęcam też do lektury wpisu „Ta, która wie”, czyli wiedźma.

autor: Urocznica, źródła: sjp.pwn.pl, bajka.umk.pl, wikipedia.org, blog.otylia.pl, wolnelektury.pl, kultura.onet.pl, hiro.pl, zdjęcia: Pixabay