Pisanka – polskie tradycje wielkanocne wokół jajka

Dziś patrząc na barwione jajko, jeden z najpopularniejszych symboli Wielkanocy, zazwyczaj zwracamy uwagę na jego estetykę, nie patrząc głębiej. Tymczasem pisanka jest nie tylko świątecznym rekwizytem, ma również ciekawe, bogate i wielowiekowe znaczenie. Zwyczaj malowania jaj sięga zaś tradycją czasów przedchrześcijański, co więcej był praktykowany w kulturach prasłowiańskich.

Najstarsze pisanki mają prawdopodobnie pięć tysięcy lat i znaleziono je w Egipcie oraz Mezopotamii. W starożytności podobno przyjaciele obdarowywali się tam zdobionymi jajkami, gdy zaczynała się wiosna. Pisanka była symbolem zmartwychwstałej przyrody. Malowanie jajek znano także na dawnej Słowiańszczyźnie. Z pogańskich zwyczajów przeszło to do chrześcijańskich. W naszej tradycji jajko to dziś jeden z najważniejszych znaków Wielkanocy. Symbolizuje nadzieję oraz odrodzenie. Najsłynniejsze kolorowe jajka to zapewne drogocennie pisanki wykonane przez petersburskiego jubilera Petera Carla Fabergé. Z kolei najstarsze polskie pisanki pochodzą z X wieku i znaleziono je na terenach dawnego grodu opolskiego.

„Pisanki/ nie są do jedzenia!/ Z pisanek się wyklują/ Świąteczne życzenia”. Dorota Gellner, „Pisanki”

Pexels

Jajko: magiczny symbol życia

W wielu kulturach jajko jest symbolem życia i odrodzenia oraz płodności. Wiązano je także z mitem o powstaniu świata. Było kojarzone z życiodajną potęgą przyrody oraz eksplozją ukrytych sił witalnych. Związane są z nim liczne wierzenia, obrzędy, obyczaje. Dawniej jajko służyło m.in. do zaklinania złych mocy, zapobiegania chorobom. Wierzono, że jest łącznikiem między światem żywych i umarłych. Słowiańscy przodkowie wykorzystywali je w obrzędach magicznych.

Jajko było także amuletem. Zakopywano je pod budowanymi domami, w ogrodach i sadach. Kładziono pod próg obory, przykładano do boków zwierząt, by dodawało im zdrowia oraz sił witalnych. Dodawano jajka do karmy, ziarna przeznaczonego na siew. Miało także zastosowanie w magii miłosnej. Co więcej: podczas obrzędów zaduszkowych składano je na grobach zmarłych jako ofiarę oraz pokarm dla dusz. Ten zwyczaj był popularny również w późniejszych wiekach. – Był stary zwyczaj taczania pisanek na mogiłach przy obchodzie pamiątki zmarłych i oddawania tych jaj potem dziadom. Starzy ludzie pamiętają go w Wilnie a i krakowska „Rękawka” jest pamiątką tego zwyczaju naszych praojców – zaznacza historyk, etnograf oraz folklorysta z przełomu XIX i XX wieku Zygmunt Gloger w „Encyklopedii staropolskiej”.

Pixabay

Pisanka a kraszanka i inne: świąteczne jajka

– O malowaniu jaj w starożytności mamy już wzmianki w dziełach Owidjusza, Plinjusza i Juwenala. Zwyczaj barwienia jaj wielkanocnych w Polsce jest prawdopodobnie tak dawny, jak wprowadzenie wiary chrześcijańskiej – pisze Zygmunt Gloger w „Encyklopedii staropolskiej”. Każdy kolor coś oznacza. Fioletowy to znak końca postu, a żółty, zielony oraz różowy symbolizują życie, nadzieję, radość oraz odrodzenie. Czerwony przypomina o męce, to także kolor zwycięstwa, triumfu. Niebieski oznacza czystość, brązowy – ziemię.

Dawniej pisanki najczęściej wykonywano w Wielki Piątek. Do zdobienia jaj zasiadały kobiety. W wielu regionach Polski był to szczególny rytuał. Uważano, że to zajęcie zarezerwowane wyłącznie dla niewiast. Przekonanie łączyło się z Marią Magdaleną i jedną z legend o powstaniu pierwszej kraszanki. Według opowieści Magdalena, dowiedziawszy się o Zmartwychwstaniu, radośnie pobiegła do domu. Tam dostrzegła, że wszystkie jajka stały się kolorowe. Później, mówiąc o tym apostołom, pokazała im ten barwny cud.

W dawnej Polsce jaja gotowano w naturalnych barwnikach. Dziś coraz więcej osób do tego wraca. Warto więc wiedzieć, że podpowiedź można znaleźć we wspominanej  „Encyklopedii staropolskiej”.–  Zwyczaj malowania jaj wielkanocnych był powszechny w narodzie. Zajmują się tem dziś głównie dziewczęta. Farbują jaja w brezylii* czerwonej i sinej, w odwarze z łupin cebuli, z kory dzikiej jabłoni, listków kwiatu malwy, kory olszowej, z robaczków, czerwcem zwanych, w szafranie, krokoszu i.t.d. – wspomina Gloger w „Encyklopedii”. Podpowiada też, że zielony kolor można uzyskać dzięki liściom młodego żyta, a czarny np. z kory olchowej.

Dziś pisanką nazywamy wszystkie świąteczne jajka, co jest dużym uproszczeniem. Ich nazwy tak naprawdę zależą od technik zdobienia. – Rysują jajko rozpuszczonym woskiem, aby farba miejsc powoskowanych nie pokryła. Rysowanie zowią „pisaniem”, stąd nazwa „pisanki”, tak jak dawnych „dzbanów pisanych” czyli malowanych. Upowszechnione desenie mają swe nazwy od wzorów i podobieństw, rysują więc w gałązki, w drabinki, w wiatraczki, w jabłuszka, w serduszka, w dzwonki, w sosenki, w kogutki, w kurze łapki i t. d. Jako narzędzi do pisania używają szpilek, igieł, kozików, szydeł, słomek i drewienek – wspomina Gloger w „Encyklopedii staropolskiej”. Jajka zabarwione na jednolity kolor to kraszanki lub malowanki, jeśli są na nich wydrapane desenie – rysowanki albo skrobanki. Pisanki zdobione są woskiem. – (…) między „pisankami” i „kraszankami” ta jest różnica, że kiedy kraszanki są gładko pofarbowane, to pisanki są popisane czyli ozdobione rysunkami – dodaje Gloger w „Encyklopedii…”. Technik zdobienia jaj jest oczywiście więcej, wśród nich warto wymienić jeszcze m.in. oklejanki –  oklejane np. barwną włóczką, nalepianki zdobione kolorowymi wycinankami, czy ażurki wykonywane z wydmuszek.

Pexels

Obrzędy, tradycje, zwyczaje: wczoraj i dziś

Wierzono dawniej, że jajko ma moc oddalania niebezpieczeństw. Uważano także, że posiada siłę przejmowania na siebie ludzkich i zwierzęcych chorób. Stosowano je w ludowym lecznictwie, choć nie tylko. Jedną pisankę zostawiano w domu do przyszłej Wielkanocy, miała chronić przed burzą i pożarem. Niegdyś w dawnych regionach Polski istniał zwyczaj obdarowywania się poświęconymi jajkami. Matki chrzestne wręczały je swoim chrześniakom, panny upatrzonym kawalerom. Świąteczne jajka służyły dziewczynom jako „wykup” dla dyguśników w Poniedziałek Wielkanocny. Dzieci dostawały kolorowe jajka do zabawy. Szukały zakopanych lub schowanych w ogrodzie pisanek. Niekiedy wykorzystywano także kolorowe jajka do wróżb matrymonialnych.

Pisanki służyły do wielu wielkanocnych zabaw. Niektóre z nich przetrwały do dziś. – (…) zwyczaj malowania jaj wielkanocnych był już w wieku XIII powszechny w Polsce, ale i zabawa z niemi, zwana dziś „na wybitki”, „w bitki”, w której dwaj przeciwnicy uderzają swoje pisanki jedna o drugą, a który stłucze jajko przeciwnika, wygrywa takowe – opowiada o popularnej rozrywce Gloger w „Encyklopedii”. –  Brückner grę na wybitki zowie „walatką” –  dodaje w swojej publikacji etnograf. Gdzieniegdzie urządzano także zawody w rzucaniu pisanką na odległość, a na kresach kobiety obdarowywały kolorowymi jajkami księży. Podobno kiedyś, w XVII wieku, pewien duchowny w dwie godziny otrzymał 5 tysięcy jaj.

Wciąż wierzymy w niezwykłą moc jajka. Szczególnie podczas świątecznego dzielenia się pokarmem. Jajko ma swoje miejsce przy składaniu wielkanocnych życzeń. Uroczyste śniadanie w Niedzielę Wielkanocną poprzedzamy przecież zazwyczaj dzieleniem się nim. To wyraz przyjaźni i bliskości między zebranymi. Według tradycji każdy ze świętujących powinien zjeść kawałek jajka na stojąco, to zapewni zdrowie całej rodzinie.

Pexels

„Pisanki, pisanki, jajka malowane/ Nie ma Wielkanocy bez barwnych pisanek./ Pisanki, pisanki, jajka kolorowe,/ Na nich malowane bajki pisankowe./ Na jednej kogucik, a na drugiej słońce,/ śmieją się na trzeciej laleczki tańczące./ Na czwartym kwiatuszki, a na piątym gwiazdki,/ Na każdej pisance piękne opowiastki”. Krystyna Parnowska-Różecka, „Pisanki”

*Brezylia, o której wspomina Gloger, to drobne kawałki drewna lub kory różnych drzew południowoamerykańskich.

Zachęcam także do lektury tekstu: Polska poezja wielkanocna – cytaty z wierszy.

autor: Urocznica; źródła: „Polskie tradycje i obyczaje”, A. Willman, S. Chmiel, Dragon 2016, „Encyklopedia staropolska”, Z. Gloger, 1900-1903, Warszawa, Wikiźródła, wikisource.pl, ekai.pl, dzieje.pl, wikipedia.org; zdjęcia: Pixabay, Pexels