Koszyczek wielkanocny, czyli piękno świątecznej symboliki i tradycji

Wielkanoc to święta pełne obrzędów, tradycji i radości. Barwne niczym pisanki! Mają w sobie wiele niezwykłości. Polskie tradycje i obyczaje związane z wiosennymi świętami od zawsze budzą naszą ciekawość oraz fascynację. Nic w tym dziwnego, są tak różnorodne jak koszyczek wielkanocny! Skoro o tym mowa, to święconka jest zwyczajem mocno zakorzenionym w naszej kulturze, tradycji i obyczajowości. Koszyk z wikliny, biała serwetka, liście bukszpanu… W środku mnóstwo smakowitych pokarmów oraz kolorowe pisanki. Czas zajrzeć do koszyczka wielkanocnego. Co w sobie kryje?

Symbole wielkanocne w okresie świątecznym zobaczymy niemal wszędzie. W wersjach tradycyjnych, eleganckich, żartobliwych, nowoczesnych. Ich historia jest złożona i warto przyjrzeć się im bliżej. Koszyczek wielkanocny na święconkę to jeden z ciekawszych elementów wiosennych świąt. Nie każdy wie, że…

Pixabay

Piękne koszyczki wielkanocne, czyli magia tradycji

Koszyczek wielkanocny łączy tradycję chrześcijańską, pogańską i ludową. Pełni funkcje użytkowe, dekoracyjne oraz oczywiście symboliczne. Tradycyjnie koszyczek powinien być wiklinowy (oznaka trwałości), wyścielony białą serwetką i przybrany bukszpanem, zimozieloną rośliną, która symbolizuje życie wieczne oraz nadzieję. Co do niego włożyć?

Tradycyjny dobór produktów przygotowywanych do poświęcenia nie jest przypadkowy. Każdy ma swoje symboliczne znaczenie. Mówi się, że istnieje podstawa: siedem darów wielkanocnych. Baranek, jaja, mięso, pieczywo, sól, chrzan, ciasto… Wielkanocna święconka jest pełna symbolicznych znaczeń. Niektóre znaki znane są powszechnie, inne budzą wątpliwości.

Wiadomo, że zwyczaj święcenia pokarmów wywodzi się z wczesnochrześcijańskiej tradycji składania ofiar z pierwszych płodów ziemi. Chrześcijanie dziękowali za nie Bogu. O tym rytuale wspomina „Tradycja apostolska” Hipolita. Z czasem zaczęto błogosławić pokarmy, które posiadają też właściwości lecznicze, dobroczynne, niezwykłe i niosą za sobą ważną treść symboliczną. W Polsce zwyczaj pojawił się prawdopodobnie około XIII wieku, przetrwał wszelkie zawieruchy dziejowe i wciąż jest bardzo popularny.

Dawniej święcone traktowano w sposób szczególnie symboliczny, jako pożywienie dające niezwykłą moc wszystkim, jednoczącym się podczas uczty, jaką jest śniadanie wielkanocne. Kiedyś święcono całe jadło. Wszystko to, co miało być spożywane w Wielkanoc. Dopiero z biegiem czasu ilość potraw zmniejszyła się do symbolicznych rozmiarów.

Kiedyś było to bardzo uroczyste wydarzenie, do którego przywiązywano wielką wagę. Obecnie święcenie pokarmów wielkanocnych jest niemal zwyczajem świeckim. Ks. Jan Twardowski zanotował kiedyś w swoim „Niecodzienniku” zabawną anegdotkę. „Dwie osoby rozmawiają o Iksińskim, któremu się właśnie zmarło. – Czy Iksiński był człowiekiem wierzącym? – Tak, zawsze święcił jajka na Wielkanoc”. Zwyczaj ten jest na pewno silnie zakorzeniony w naszej kulturze, tradycji i praktykowany w wielu rodzinach, bez względu na religijność. Dlatego też warto o święconym wiedzieć nieco więcej.

Lucjan Siemieński, pisarz i publicysta z XIX wieku, pisał o zwyczaju święconego „to nasz ojczysty, staroświecki, a jeszcze więcej, że uświęca gościnność, że gromadzi ludzi i łączy ich z sobą […] jakimś serdecznym, przyjacielskim i patriarchalnym węzłem”. Wspominał też, że „zajrzawszy do starych podań o wspaniałości święconego, zdumieć się potrzeba, ile tam wkładano umiejętności i sztuki”.

Pixabay

Co włożyć do koszyczka wielkanocnego, czyli składniki święconki

Koszyczek jest pełen bogatych w symbolikę pokarmów. Zajmuje centralne miejsce na świątecznym stole. To wyraz radości, wspólnoty. Co powinno się znaleźć w koszyku wielkanocnym?

1/ Baranek – z ciasta, cukru lub masła. Znak Chrystusa, triumfu nad śmiercią, niewinności, łagodności. Dawniej wierzono, że zapewnia domownikom przychylność sił natury i chroni przed klęskami. Przypomina o istocie świąt. Zwyczaj ustawiania baranka na stole w Wielkanoc był pomysłem papieża Urbana V. Przyświecał mu jeden cel: aby wierni ucztując, nie zapomnieli o najważniejszym przesłaniu tego święta.

2/ Jajko – symbol nowego życia, płodności, radości, siły istnienia, odrodzenia. W dawnych czasach wierzono, że dzielenie się jajkiem umacnia więzi rodzinne, korzystnie wpływa na relacje między najbliższymi. Dawniej święconym jajkiem dotykano nawet zwierzęta domowe, by uchronić je od chorób, a skorupki rozsypywano wokół domu, co miało zapewnić ochronę oraz urodzaj.

3/ Chleb – pokarm niezbędny do życia, podstawa pożywienia. Symbol godności człowieka, dostatku, sytości, obfitości. Gwarantuje dobrobyt i pomyślność.

4/ Sól – niezbędny minerał. Symbolizuje oczyszczenie, prawdę, prostotę, trwałość, ochronę. Uosabia siły moralne i duchowe. Dawniej wierzono, że sól chroni przed złymi mocami, chorobami, zepsuciem.

5/ Chrzan – symbol zdrowia, krzepy, witalności, ludzkiej siły. Znak zwycięstwa nad bólem, żalem i goryczą. Miał dawać zdrowie oraz sprawność. Wierzono, że zapobiega nieszczęściom i zapewnia pokój w życiu rodzinnym.

6/ Mięso – np. wędlina lub kiełbasa. Dawniej mięso spożywano sporadycznie, nie było dostępne na co dzień, uchodziło za symbol dostatku. To znak bogactwa, dobrobytu, zdrowia.

7/ Ciasto – zazwyczaj baba lub mazurek. To znak gospodarności, umiejętności, powodzenia, dostatku, doskonałości. Wierzono, że słodycz jest nagrodą za wytrwałość w Wielkim Poście.

Zgodnie z lokalnymi i rodzinnymi tradycjami do święconki trafiają też inne składniki.

Ser – symbol przyjaźni między człowiekiem a przyrodą. Gwarancja pozytywnego rozwoju zwierząt domowych.

Masło – symbol dobrobytu, dostatku.

Pieprz – ma podobną symbolikę jak chrzan.

Woda święcona – to znak oczyszczenia, przygotowania do nowego życia.

Kurczaczek – znak nowego życia, odrodzenia. Według ludowego powiedzenia: „Chrystus wstał z grobu jak kurczę z jaja”.

Zajączek – kojarzony z płodnością, witalnością, wiosennym odrodzeniem przyrody. Wedle tradycji ludowej wierzono, że jest bardzo czujny podczas snu, dlatego pierwszy zobaczył zmartwychwstałego Chrystusa. Zajączek od wieków występuje też w ikonografii związanej z Wielkanocą.

Pixabay

Święconka w polskiej tradycji, czyli więcej niż ozdoba wielkanocnego stołu

Święta Zmartwychwstania Pańskiego nałożyły się na prastare święta pogańskie poświęcone zmarłym. Błogosławieństwo pokarmów prawdopodobnie też sięga zamierzchłych czasów. Już przed wiekami jajko było wymownym symbolem, znakiem wieczności, odgrywało ważną rolę w obrzędach. Uznawano je za łącznik między światem żywych i umarłych. Mitologie wielu ludów opowiadają o jaju, z którego powstał świat! To nie wszystko. W wierzeniach ludowych jajka używano do celów magicznych. Naturalnie stało się więc symbolem i w chrześcijaństwie.

Pisanki także mają długą, bogatą historię. Barwione jajka towarzyszyły kultom pogańskim. Zdobienia nadawały im symboliki. Oznaczały harmonię i porządek. Była to przeciwność chaosu, nieporządku. Wraz z upowszechnieniem się chrześcijaństwa, zwyczaj zdobienia jajek splótł się z tradycją świąt Zmartwychwstania Pańskiego. Rola barwionego jajka jest kulturowo-magiczna. To nie tylko przedmiot dekoracji.

Według ludowej legendy wielkanocnej Maria Magdalena pierwsza ujrzała zmartwychwstałego Chrystusa. Pobiegła do domu i zauważyła, że wszystkie jajka, jakie miała w gospodarstwie, przybrały czerwoną barwę. Zabrała je, by podzielić się nimi z apostołami i oznajmić radosną wieść. Podobno od tego czasu kolor czerwony stał się symbolem zwycięstwa, radości, dobrych nowin. Inna legenda mówi, że Maryja malowała jajka jako młoda matka, by rozbawić i zaciekawić małego Jezusa. Podobnych opowieści jest wiele. Rumuńskie przysłowie głosi, że kiedy zabraknie czerwonego jajka, nastąpi koniec świata! Wśród pisanek, kraszanek, powinny być więc, zgodnie z tradycją, jajka w tym właśnie kolorze.

O święconce można nieskończenie! W wielu polskich domach śniadanie wielkanocne rozpoczyna się uroczystym dzieleniem się poświęconych wcześniej pokarmów. Wedle tradycji, w koszyczku, powinny znaleźć się właśnie konkretne składniki. Mają znaczenie od wielu, wielu wieków… Dawniej wierzono, że poświęconych pokarmów nie można ani jeść, ani wyjmować z koszyczka do czasu wielkanocnego śniadania. Panowało też przekonanie, że święcone trzeba całe zjeść, aby w czasie kolejnego roku niczego w domu nie zabrakło.

I na koniec jeszcze jeden zwyczaj związany ze święconką. Dzielenie się jajkiem przypomina przełamywanie się opłatkiem. Wyraża radość, miłość i wspólnotę osób zasiadających do wielkanocnej biesiady. Składamy sobie wtedy życzenia i mamy nadzieję na błogosławieństwo, dostatek oraz zdrowie dla całej rodziny. Koszyczek wielkanocny jest w centrum wiosennego świętowania, łączy nas wszystkich, budzi dobre emocje. Warto zwrócić uwagę na wszystkie jego symbole oraz niezwykłości…

PS Co wkładacie do koszyczka wielkanocnego? Dajcie znać w komentarzach! Zapraszam też na Instagram. 

autor: Urocznica, źródła: książka „Polskie tradycje i obyczaje” A. Willman, S. Chmiel; ethnomuseum.pl, muzeum-radom.pl, niedziela.pl, lliturgia.pl, zdjęcia: Pixabay

Barwne bukiety i kwiaty na Wielkanoc